Крытыка эмацыйнага розуму

Лекцыя ў Лятучым Унівэрсытэце - 02.12.2015 

1. Мэтафізыка пачуцьцяў

Слова “пачуцьці” мае выразную двузначнасьць. Звычайна яно азначае як успрыманьні, так і перажываньні: як зрок, слых, дотык, так і гнеў, радасьць, сум. І калі ў перакладах старажытных твораў гаворка ідзе, напрыклад, пра “ўтаймаваньне пачуцьцяў”, важна ведаць, пра якія пачуцьці ідзе гаворка. Таму далей слова пачуцьці будзе азначаць тут толькі эмацыйныя перажываньні.

Што дачытыць традыцыйнай індыйскай мэтафізыкі, то ўспрыманьні і пачуцьці маюць зусім рознае месца ў пасьлядоўнасьці праяўленьня сьвету. Філасофія санкх’я налічвае 25 тоестваў, да якіх зводзіцца ўсё бытнае. Зь іх 20 ніжэйшых тоестваў складаюць грубае пяцівітае праяўленьне: гэта пяць вялікіх бытаў (прастор, вецер, агонь, вада, зямля), пяць здоляў знаньня (вуха, скура, вока, язык, нос), пяць мераў успрыманьня (гук, дотык, вобраз, смак, пах) і пяць здоляў чыну (мова, рука, нага, чыньнік выдзяленьня і чыньнік спараджэньня). Тры вышэйшых тоествы — гэта мысел, розум, язьня (“я”). Найвышэйшыя тоествы — пратвора і дух — належаць не парадку праяўленьня, а яго крыніцы.

Звычайна, калі ў сьвятарных творах гаворыцца пра “ўтаймаваньне пачуцьцяў”, маюцца наўвезе менавіта пяць здоляў успрыманьня. Прыгэтым пачуцьці, гнеў і радасьць, пагарда і пажада ўзгадваюцца зусім асобна, ня маючы нават агульнай назвы, якая б іх аб’ядноўвала. У Багавітавай Песьні самаяднаньне называецца роўнасьцю — да шчасьця і няшчасьця, гора і радасьці, пагарды і пажады. Але якое месца маюць гэтыя пачуцьці сярод тоестваў праяўленьня? Іх там нібыта няма. Яго можна вызначыць, зьвярнуўшыся непасрэдна да аўтарытэта, на якім грунтуецца індыйская філасофія — да ведавых твораў.

Паводле знакамітага хвалебну “Пачатак” зьмешчага ў 10 мандале Рыг-веды, спачатку не было ні існага, ні няіснага, усё было неразрозным. Затым магутою жару ўзьнікла “тое адно”. А пасьля “жаданьне зь яго напачатку ўзьнікла, якое было семенем першым мыслу” (Рыг-веда 10.129.4). Такім чынам, жаданьне, пачуцьцё, ня толькі папярэднічае мыслу і розуму, але і зьяўляецца іх “першым семенем”. Пачуцьцё папярэднічае засталаму праяўленьню. Пачатак цалкам нямысны для розуму, але розум ня можа не зьвяртацца да яго. І зьвяртаючыся да пачатку, пра які немагчыма гаварыць тым, што ўзьнікла ў выніку, розум не знаходзіць лепшага за мэтафару пачуцьцяў — “спачатку ён захацеў і ўзьнік”. 

Праяўленьне сьвету ў Брыгадара’яка-упанішадзе апісваецца так: “Сам спачатку быў гэта ўсё ў відзе чалавека. Ён, агледзеўшыся, ня ўбачыў іншага ад сябе. <…> І ён баяўся. Таму адзінокі баіцца. І ён агледзеўся. Калі няма нікога іншага ад мяне, чаго я баюся? І ад таго прайшоў яго страх. Бо каго было яму баяцца? Ад другога напраўду бывае страх. Але ён ня радаваўся. І таму самотны ня радуецца. Ён захацеў другога. І ён стаў такім, як жанчына і мужчына, якія абдымаюць адно аднаго. І такога сябе ён змусіў рухацца ў два бакі, і адтаго сталі быць муж і жонка” (Брыгадаран’яка-упанішад 1.4.1—3).

Самаісны, першы з узьніклых, той, каго можна назваць Богам, апынуўшыся адзін, баяўся. І таму яго дзеці і насьледнікі, апынуўшыся адны, баяцца. Ён пажадаў іншага, і таму яго насьледнікі жадаюць іншага. Праяўленьне сьвету апісваецца як гісторыя пачуцьцяў: паступова зьяўляюцца страх, спакой, пажада, здаволя, а за імі, ці нават унутры іх, пакуль яны перажываюцца — усё астатняе праяўленьне.

У трэцім разьдзеле Багавітавай Песьні Арджуна задае Крышну такое пытаньне: “Але чым прымушаны гэты зло чалавек зьдзяйсьняе, не жадаючы нават, Варшнэя, сілай нібы кіраваны?” (3.35) На што Крышна адказвае: “Пажада гэта, гнеў гэта, што з кметы кра́сы ўзьнікае, мнагажэрны, мнагазлачынны, гэнага ворагам ведай. Як агонь ахутаны дымам, як люстра пакрыта срэбрам, як зародак балонай пакрыты, так ім усё гэта пакрыта” (3.36—37). Магута гэтага ворага апісваецца так: “Здолі, і мысел, і розум яго ўладарствам завуцца, імі у зман ён уводзіць, целавітаў знаньне пакрыўшы” (40).

Гнеў-пажада, а гэта значыць — пачуцьці, аказваецца вышэйшым за здолі ўспыраманьня, за мысел і розум, і таму ня можа быць пераможаны ні ўспрыманьнямі, ні мыслам, ні розумам: “Вышэйшымі клічуць здолі, мысел за здолі вышэйшы, за мысел вышэйшы розум, ён той, хто вышэй за розум” (42). Гэты вораг-пачуцьцё, “вышэйшае за розум”, перамагаецца толькі “самім сабой”. 

То бок, тое, што ўзьнікла спачатку сьвету, сустракае як перашкода і таго, хто да пачатку спрабуе вяртацца. Калі той напачатку праявы адчуваў страх, то супоўны страх мае перажыць і той, хто да яго вяртаецца. Калі ён тады перажываў жаданьне, то яно сустракае і таго, хто ідзе да пачатку.

2. Эмацыйны розум

Але перажываньні і ўспрыманьні маюць прынамсі адну агульную ўласьцівасьць, празь якую яны і называюцца аднолькавым словам “пачуцьці”. Яны ахопліваюць, агортваюць усё, што ў іх апынаецца.

З аднаго боку, ўспрыманьні стаяць на пачатку ўспрыманага, зьяўляюцца месцам яго ўзьнікненьня. Паводле Брыгадарн’яка-упанішад, “Вока — гэта сказ вобразаў, бо зь яго паўстаюць усе вобразы” (1.6.2). То бок месцам быцьця вобразаў зьяўляецца вока, гукаў — вуха, крананьняў — скура, пахаў — нос. Месцам быцьця ўсяго ўспрыманага зьяўляюцца здолі ўспрыманьня, бо яны ахопліваюць успрыманае, успрыманае зьяўляецца ўнутры іх.

Пачуцьці гэтаксама пакрываюць, ахопліваюць сабой усё бытнае. Паводле Багавітавай Песьні, як агонь пакрыты дымам, а люстэрка пакрыта срэбрам, так быцьцё пакрыта пачуцьцямі. Адпаведна, як агонь не бывае бяз дыму, а люстэрка — бяз срэбра, так не бывае быцьця без пачуцьцяў. Пачуцьці ахопліваюць кожную думку, кожны рух, кожнае ўспрыманьне чалавека, стаяць на іх пачатку.

З другога боку, і ўспрыманьні і перажываньні адчуваюць тое, на што яны скіраваны, адлюстроўваюць яго сваім чынам, пакідаючы яго насамрэч невядомым. Дачын зроку становіцца вобразам, дачын нюху становіцца пахам, а дачын перажываньня стаецца пачуцьцём, эмоцыяй. Пачуцьці таксама здольныя ўспрымаць. Як у вобразаў ёсьць чыньнік, які перакладае ўсё, на што ён скіраваны, у вобразы, так і ў пачуцьцяў ёсьць чыньнік перакладу ўсяго ў пачуцьці, які адначасова зьяўляецца месцам іх быцьця.

Але пры тым, што пачуцьці стаяць на пачатку праяўленьня, нельга сказаць, што гэта нешта простае, а не складанае, адзінае, а ня множнае. Бо адно пачуцьцё ня мае сэнсу бязь іншых пачуцьцяў. Нельга гаварыць пра адно пачуцьцё, ня кажучы пры гэтым пра ўсе іншыя. Толькі ўвесь збор пачуцьцяў дае сэнс асобнаму пачуцьцю. Няма гневу бяз радасьці, і радасьці бяз суму.

Набываючы сэнс толькі адносна адно аднаго, пачуцьці ўтвараюць сваю прастору, дзе ёсьць свой зад і перад, верх і ніз, права і лева, ўнутры і вонках. І паколькі прастора пачуцьцяў цалкам суадпаведная прасторы ўвогуле, кожнае асобнае пачуцьцё суадпаведна пэўнаму руху. Колькі кірункаў і рухаў, столькі і пачуцьцяў. Радасьць ня можа быць уніз, і сум ня можа быць уверх, толькі наадварот. Множнасьць і складанасьць пачуцьцяў — гэта множнасьць і складанасьць прасторы і рухаў. Пачуцьці выглядаюць люстэркам прасторы і руху, а рух і прастора — іх перадумовай.

Як жа тады пачуцьці могуць быць мэтафізычна першаснымі дачынна ўсяго засталага?  Калі пагледзець на праяўленьне як на гісторыю зьяўленьня пачуцьцяў, то адзінае цягам гэтай гісторыі нібы расьпіхвае сябе ў розныя бакі, нібы знутры пашыраючы сферу ўласнай прасторы. Яно стварае супрацьлегласьці — страх і спакой, жаданьне і задавальненьне. Тое, што на першым кроку стварае перад і зад, на другім кроку ўтварае верх і ніз, а затым — правы і левы бок. Гэтае расьпіхваньне прасторы знутры навонкі ня мае патрэбы ў адлюстраваньні для свайго ўзьнікненьня, суадпаведнасьць узьнікае ўжо паводле спосабу вытворчасьці.

Узьнікненьне прасторы як цэласьці супрацьлеглых кірункаў — і ёсьць узьнікненьне матрыцы сэнсу. Бо гэта яшчэ зусім ня вобраз прасторы, у якім нешта можа быць разьмешчана. А ўзьнікненьне матрыцы сэнсу — і ёсьць узьнікненьне розуму. Бо першасныя сэнсы прасторы і ёсьць тое, што зьяўляецца асновай усяго сэнсаўтварэньня і мысьленьня. Такім чынам, пытаньне судачыненьня пачуцьцяў і прасторы — гэта насамрэч пытаньне пра дачыненьні пачуцьцяў і розуму. І пытаньне пра зьверхнасьць пачуцьцяў і прасторы — гэта пытаньне пра зьверхнасьць пачуцьцяў і розуму. 

Паколькі пачуцьці ўтвараюць сваю прастору і маюць чыньнік перакладу ўсяго ахопленага ў пачуцьці — гэтую прастору і чыньнік можна назваць эмацыйным розумам. Эмацыйны розум атрымлівае зваротную перамогу над усім адчуваным. Калі пачуцьцё — гэта адлюстраваны ў прасторы пачуцьцяў рух, то ўспрыманы рух абывязкова чытаецца як пэўнае пачуцьцё. Незалежна ад таго, гэта рух вобразу, гуку ці думкі. Усё, што трапляе ў люстэрка пачуцьцяў, вобразы, дотыкі, думкі, і нават іншыя пачуцьці  — стаецца толькі пачуцьцямі. Такім чынам, эмацыйны розум атрымлівае мэтафізычную зьверхнасьць над розумам першасных сэнсаў — нават у тым разе, калі ён узьнікае пасьля яго.

Усякі сэнс у такім разе немінуча аказваецца эмацыйным, пачуцьцёвым, сэнсам эмацыйнага розуму. Лацінскае слова сэнс, якое ў нас звычайна азначаем змысел,  значыць насамрэч “пачуцьцё” і паходзіць ад дзеяслова sentire — “адчуваць”. З усіх складнікаў “сэнсу” пачуцьцёвы аказаўся тут выбраным за аснову. Сэнс руху — гэта яго пачуцьцё, эмоцыя, якая яго пачынае.

3. Мова пачуцьцяў

Слова эмоцыя па-лацінску азначае “вырух”. Калі пачуцьцё стаіць на пачатку руху, то яно зьяўляецца яго намерам. А гэта значыць, што намер, які здаецца цэлым, неразрозным і адзіным, насамрэч можа быць дакладна выражаны на мове пачуцьцяў. Пачуцьцё як намер ахоплівае рух адпачатку, яшчэ да яго ўзьнікненьня.

З другога боку, пачуцьцё ўзьнікае і ў выніку чытаньня руху. У такім разе чытаньне руху, разгадка яго пачуцьця, — гэта ўзнаўленьне яго намеру. А намер руху, тое, зь якім пачуцьцём ён быў пачаты, і зьяўляецца яго сапраўдным сэнсам. Такое пачуцьцё зваротна ахоплівае рух зь яго канца.

Гэтыя два віды пачуцьцяў — намер і яго разгадка — адпавядаюць двум удзельнікам маўленьня, моўцу і слухачу, і ўтвараюць размову пачуцьцяў. Адно выражае, а другое чытае. Пачуцьцё як намер стаіць на пачатку руху, рух выражаецца, затым чытаецца пачуцьцёвым розумам, і ў выніку ўзьнікае яшчэ адно пачуцьцё. 

Тое, што пачуцьці можна наўмысна выклікаць, бо пачуцьцёвы розум ня можа не перакладаць рух у пачуцьці, стварае яшчэ адну магчымасьць у гэтай размове. Можна ствараць рух толькі для таго, каб выклікаць пачуцьцё. У такім разе адно пачуцьцё зьяўляецца ўжо намерам іншага. Але гэта ў сваю чаргу ўскладняе стратэгію разгадкі намеру. І ў выніку, як на пачатку, так і на канцы руху аказваюцца складаныя пачуцьцёвыя будовы.

Такім чынам, адны пачуцьці могуць ахопліваць іншыя пачуцьці, а яны ў сваю чаргу  — іншыя, зь іх пачатку або зь іх канца. Такім чынам утвараецца цэлая дрэвавідная архітэктура пачуцьцяў, якая далей удзельнічаае ў размове пачуцьцяў, утвараючы новыя складаныя будовы пачуцьцяў у выніку іх разгадкі.

Пачуцьці маюць сваю неверагодную складанасьць, якая перажываецца адначасова як пэўная смакавая гамма. Гнеў можа ўлучаць у сябе радасьць, а радасьць адначасова і сум, і зайздрасьць. Каб утвараць такую складанасьць, і каб гаварыць пра яе, патрэбна асаблівая мова пачуцьцяў. І паколькі мова складаецца з правілаў (“калі сэнс, то форма”), і паколькі правілы могуць быць рознымі, то моваў пачуцьцяў можа быць мноства.

У стажытна-індыйскай традыцыі слова, што абагульняе ўсе пачуцьці, узьнікае не ў мэтафізыцы, а ў тэорыі мастацтва. Можна сказаць, што індыйская тэорыя мастацтва насамрэч і зьяўляецца тэорыяй пачуцьцяў. Яго аснову складае вучэньне пра расу і бгаву. Слова “раса”, што даслоўна значыць “сок”, азначае чыстае пачуцьцё. Адпачатку, у творы Бгараты “Навука танца” выдзяляецца восем расаў: пажада, сьмех, гнеў, спагада, пагарда, страх, адвага, зьдзіўленьне. Уласна, мастацкае майстэрства і зьяўляецца ўменьнем выклікаць патрэбныя пачуцьці ў гледача.

Акрамя чыстых пачуцьцяў, ёсьць яшчэ іх другасныя праявы, што называюцца тэрмінам “бгава” (быцьцё). Бгавы бываюць трох відаў: сталыя (8), рухавыя (33) і іставыя (8), адны зь іх зьяўляюцца чыстымі праявамі расаў, другія — зьмяшанымі ці часовымі. Такім чынам, пачуцьці могуць трываць, рухацца адно да аднаго і застываць. Пачуцьці могуць быць чыстымі і зьмяшанымі.

У кіатйскай традыцыі існуе канцэпцыя пяці першасных пратвораў (агонь, вада, зямля, дрэва, мэтал). Хаця ў перакладзе іх назвы пратвораў супадаюць з назвамі індыйскіх тоестваў, ня варта думаць, што гаворка ідзе ідзе пра адзін і той самы агонь, ваду ці зямлю. Кітайскія пратворы не апісваюць гісторыю праяўленьня. Яны бясконца спараджаюць і зьнішчаюць адно аднаго. Паводле гэтай канцэпцыі пяці пратворам адпавядаюць і пяць першасных пачуьцяў (радасьць, страх, спакой, гнеў, сум). 

Канцэпцыя пяці пратвораў знаходзіцца ў аснове кітайскай традыцыйнай мэдыцыны і мастацтваў барацьбы, якія самі па сабе ўжо ўяўляюць дасканалае тэатральнае мастацтва. Як кожны пратвор спараджае адзін пратвор і зьнішчае іншы, так і кожнае пачуцьцё зьнішчае адно пачуцьцё і спараджае іншае. Мова пачуцьцяў такім чынам зьмяшчае ў сябе цыклы спараджэньня і зьнішчэньня, сваю матэматыку складаньня і адыманьня, якія пры павелічэньні колькасьці пачуцьцёвых словаў могуць станавіцца нашмат больш складанымі, як кітайская мэдыцына ці кунфу.

4. Пераўзыход пачуцьцяў

Тое, што пачуцьці можна выклікаць наўмысна, робіць эмацыйны розум маніпуляваным і падуладным. Але намер утаймаваньня ці пераўзыходжаньня пачуцьцяў, што ўзьнікае ў адказ як паўстаньне супраць улады пачуцьцяў, сам безумоўна зьяўляецца пачуцьцём. Старажытны аскетычны загад “пераўзыходу пачуцьцяў” у філасофіі йогі ажыццьцяўляецца як зраўнаньне ўсіх пачуцьцяў паміж сабой. 

У другім разьдзеле Багавітавай Песьні йогін, дасяглы самаяднаньня, апісваецца такім чынам: “Які да ўсяго непрыцяжны, калі лучыць у гора ці ўдачу, не злуецца і не сьвяткуе, празнаньне таго ўсталявана” (2.57).  У такім разе ён дасягае вышэйшага спакою, поўнай адсутнасьці руху розуму, нірваны: “Самапраўны, які ўспрымае абсягі бяз жарсьці, агіды, сабе падуладнымі здолямі, той дасягае спакою. У спакоі пакутаў усіх у яго адбываецца страта, спакойна-чуйнага скора розум стае ўсталяваным” (2.64-65).

Першая стратэгія пераўзыходу пачуцьцяў, такім чынам, — гэта стратэгія іх зраўнаньня і дасягненьня спакою, нерушы эмацыйнага розуму. Аднак, зь цягам часу, да васьмі расаў індыйскага мастацтва дадаецца дзявятая: а менавіта, пачуцьцё спакою. Тое, што адпачатку разглядаецца як пераўзыход усіх пачуцьцяў, пасьля зьяўленьня тэорыі мастацтва само аказваецца адным з пачуцьцяў. Такім чынам, запавет пераўзыходу пачуцьцяў сам аказваецца пачуцьцёвым, як са свайго пачатку, пачуцьця абурэньня, так і са свайго канца, пачуцьця спакою.

Старажытна-грэцкая тэорыя мастацтва, як і старажытна-індыйская, пачынаецца як тэорыя тэатру. Размаўляючы пра мастацтва мовай пачуцьцёвых катэгорыяў, яна таксама зьяўялецца тэорыяй пачуцьцяў. У “Паэтыцы” Арыстотэля задачай мастацтва таксама зьяўляецца выкліканьне пэўных пачуцьцяў у гледача. Катэгорыя “патасу”, уведезная Арыстотэлем, збольшага адпавядае панятку “бгавы”, праявы пачуцьця, у індыйскім мастацтве, хаця і ня мае такой дакладнай і падрабязнай клясыфікацыі.  Аднак, выкліканьне пачуцьцяў мае тут падставова іншую мэту. Цягам тэатральнага відовішча адны пачуцьці спараджаюць другія, другія пераходзяць у трэція, і ў выніку ўзьнікае катарсіс, ачышчэньне, узыход пачуцьцяў на новы, няведамы ўзровень, што прыносіць гледачу асалоду, што пераўзыходзіць звычайную асалоду спажываньня ўспрыманага. І адпаведна спосабу дасягненьня гэтай кульмінацыі старагрэцкі тэатр мае два асноўныя жанры — трагедыю і камэдыю.

Другая стратэгія пераўзыходу пачуцьцяў мае наўвеце пэўную алхімію, у выніку якой мова пачуцьцяў сама ўзносіць спазорцу на новы, надпачуцьцёвы ўзровень. Лічыцца, што старагрэцкі тэатр мае сваім пачаткам дыянісійскія і элеўсынскія містэрыі, то бок узыходзіць да пэўнай традыцыі сьвятарных абрадавых дзеяньняў. Цягам грэцкага тэатральнага паказу на сцэне розума гледача ствараюцца, а затым сьціскаюцца расьцяжкі невырашальных супрацьлегласьцяў, што так ці інакш вядуць да сьмерці галоўнага героя. Глядач, перажываючы сьмерць героя, перажывае адначасова сьмерць пачуцьцяў. 

Калі ўзгадаць, што распьпіхваньне супрацьлегласьцяў і ёсьць узьнікненьнем розуму, то іх сутыкненьне аказваецца яшчэ адным спосабам яго спыненьня і пераўзыходу. Можна меркаваць, што менавіта стварэньне расьцяжак і сутыкненьне супрацьлегласьцяў і было галоўнай часткай містэрыяў, зь якіх паходзіць эўрапейская тэатральная традыцыя. Іх найбольш блізкім адпаведнікам, паводле гэтай азнакі, у індыйскай традыцыі можна лічыць тантрычныя практыкі, цягам якіх вызваленьне дасягаецца не праз зраўнаньне пачуцьцяў, а празь сутыкненьне супрацьлегласьцяў і іх ператварэньне ў вышэйшыя існасьці.

5. Эмацыйная тэалёгія

Сама па сабе мова пачуцьцяў азначае чыстую няспынную маніпуляцыю. Пачуцьцё ня можа ня быць прачытаным, і паводле правілаў пачуцьцё нараджаецца ў адказ на іншае пачуцьцё. Але не тады, калі моваў пачуцьцяў стаецца многа, і кожная зь іх мае ўжо свае правілы. У такім разе размова пачуцьцяў узыходзіць на новы ўзровень складанасьці.

Нораў, характар — гэта асобная мова пачуцьцяў, гэта збор правілаў пачуцьцёвых паводзінаў, які надае пачуцьцям устойлівасьць да вонкавых уплываў. У адказ на ласкавасьць быць ласкавым, у адказ на злобу злавацца. Або наадварот: у адказ на злобу быць лагодным, ці ў адказ на літасьць зайзросьціць. Калі ад пэрсанажаў тэатру паінуць толькі пачуцьці, выдаліўшы іх імёны і абставіны дзеяньня, ад іх застануцца толькі норавы і іх размова.

У гэтай размове нораваў пачуцьці выказваюцца пра пачуцьці, пачуцьці асуджаюць і ўхваляюць іншыя пачуцьці. Але ў гэтай размове ёсьць удзельнік, які размаўляе з усімі норавамі адразу. Гэта сумленьне, якое асуджае ці ўхваляе пачуцьцёвыя паводзіны. Яго асуджэньне ці ўхвала таксама зьяўляецца ці прынамсі чытаецца як выказваньні мовы пачуцьцяў. Сумленьне як збор пачуцьцёвых правілаў складае нораў вялікага чалавека, усяго грамадства адразу і мае назву маралі, нораўнасьці.

Як і асабовы нораў, мараль можа быць рознай у розных грамадзтваў. Гэта не абавязкова двухпачуцьцёвы падзел усяго на дабро і зло, гэта могуць быць і больш тонкія адценьні выказваньняў. Але мова, на якой яна размаўляе, у любым выпадку зьвяртаецца да эмацыйнага розуму. А той, у сваю чаргу мае магчымасьць адказу, размовы зь вялікім норавам.

Мараль традыцыйна зьвязваецца з боскім пачаткам, яна зыходзіць зьверху, усталёўваючы каштоўнасьці, уяўленьні пра дабро і зло, цноту, заслугу і грэх. Боскае як удзельнік размовы пачуцьцяў немінуча таксама паўстае як нораў. Старагрэцкія і індыйскія багі гневаюцца і радуюцца як людзі. Бог манатэізму праяўляе гнеў, любоў і рэўнасьць. Паводле славутага хрысьціянскага сьцьверджаньня, “Бог ёсьць любоў” (Першае пасланьне Яна, 4.8). Бог мае свой нораў.

Тэалёгію боскага нораву можна назваць эмацыйнай тэалёгіяй. Калі боскі пачатак маралі і ёсьць боскім норавам, то пачуцьцёвая размова зь ім аказваецца размовай з богам. Боскі нораў можа быць адзіным ці цэлым тэатрам багоў, але любоў да бога мае сэнс толькі тады, калі ён таксама размаўляе на мове пачуцьцяў. Мы ня можам уявіць неэмацыйнага бога, як ня можам уявіць неэмацыйнае дабро і зло. Дабро і зло як простыя матэматычныя вылічэньні мы ўспрымаем якраз як відавочнае зло. Надэмацыйны бог аказваецца бесчалавечным і асуджаецца самой маральлю.

Эмацыйная тэалёгія мае наўвеце асабовую эмацыйную сувязь з богам. У старажытна-індыйскай традыцыі адным са шляхоў дасягеньня вызваленьня зьяўляецца бгаткі, адданая любоў да бога. Вернік цалкам напаўняе свае пачуцьці абранай выявай боства і ў выніку становіцца яму тоесным. Паводле Багавітавай Песьні любоў робіць бога і верніка адзінымі і неразрознымі. 

З гэтага гледзішча, выкананьне маральных абавязкаў, паводзіны ў адпаведнасьці з агульнымі ўяўленьнямі пра дабро і зло, робяць тоеснымі два норавы — боскі нораў і нораў чалавека. Эмацыйная тэалёгія як стратэгія пераўзыходу пачуцьцяў азначае ўтаясьненьне асабовага і боскага нораву. Паколькі боскі нораў дасканалы, асабовы нораў таксама дасягае дасканаласьці.

6. Крытыка эмацыйнага розуму

Паміж розумам і пачуцьцямі ёсьць даўняя барацьба, працяглы канфлікт. Але гэта не разумовы, а эмацыйны канфлікт. У гэтай барацьбе мастацтва традыцыйна гуляе на баку пачуцьцяў, а філасофія — на баку розуму. Прыгэтым, выяўляючы пагарду ці зьверхнасьць да эмоцыяў, філасофія не заўважае сваю ўласную эмацыйнасьць. Бо  быцьцё супраць, прага быцьця вышэй, і сама па сабе ацэнка “вышэй-ніжэй” — гэта ўжо эмоцыі. Акрамя ўласнай доказнай асновы і шляхоў развагі кожны філосаф у гісторыі філасофіі мае свой нораў і выражае ўласную асноўную эмоцыю, і магчыма, менавіта філасофскі нораў і застаецца ў гісторыі філасіфіі як актор на сцэне тэатру ідэяў.

Ёсьць эмоцыя Плятона і Дыягена, Гэгеля і Шапэнгаўэра, Гайдэгера і Вітгенштайна. Ніцшэ быў тым філосафам, хто ўпершыню паспрабаваў граць баку пачуцьцяў. Яго філасофія стала свядомым тэатрам эмоцый. Ён узнавіў дынісійскую катарсічную традыцыю. Заратустра нічога не даказвае, а прымушае перажываць. Яго галоўны тытанічны імпэратыў — “быць па-за межамі дабра і зла” — скіраваны супраць маралі, норову Бога. Але  сама мараль - эмацыйная катэгорыя, і змаганьне зь ёй - гэта змаганьне эмоцыяў з эмоцыямі. Калі з размовы нораваў людзей выдаліць нораў чалавецтва, ці не перастане чалавецтва быць чалавецтвам у такім разе?

Цягам усёй сваёй гісторыі філасофія была сьвядома ці несьвядома эмацыйнай і нораўнай філасофіяй, нават змагаючыся супраць пачуцьцяў ці нораўнасьці. Але ці ўладарыць чалавек над сваімі эмоцыямі? Будучы здольным спараджаць іх самастойна, ён толькі чакае пакуль яны зьявяцца ў сьвядомасьці і толькі тады — думае, рухаецца, чыніць. Нематываваныя эмоцыі прачытваюцца як эмоцыі шаленства. А матываванымі яны робяцца толькі тады, калі спараджюцца мовай пачуцьцяў. У такім разе, калі мысьленьне падстатвова эмацыйнае, і эмоцыі ствараюцца толькі мовай эмоцыяў, хто насамрэч мысьліць мысьленьне? Чаго вартае мысьленьне, калі яно рухаецца мовай эмоцый і яшчэ й ня ведае пра ўласную эмацыйнасьць?

Мысьленьню не застаецца нічога іншага, як прызнаць сваю эмацыйнасьць. Замест таго, каб пагарджаць эмоцыямі і ўздымацца над імі, яно мае прынамсі вывучаць іх. Эмацыйны розум мае быць выдзелены ў асобны дачын лінгвістыкі пачуцьцяў. Трэба скласьці граматыкі і слоўнікі мовы пачуцьцяў, а развага мае пакрываць сябе разьметкай мовы эмоцый і нораваў, каб мець магчымасьць быць мэтаэмацыйнай. У такім разе мысьленьне хаця бы наблізіцца да таго, каб зьведаць сваю эмацыйную абмежаванасьць. Тэорыя эмоцый, эмоцыялёгія, мае быць крытыкай эмацыйнага розуму.

Ёсьць тое, што ёсьць і ёсьць тое, чаго няма. Ёсьць тое, што толькі называецца. Тое, што мае адно месца быцьця — ёсьць, а тое што мае многа месцаў, аб’ядноўваецца толькі іменем. Яно ёсьць як імя. Часткай отналёгіі зьяўляецца яе номіналёгія. І ёсьць таксама тое, чаго няма, што не называецца, але толькі адчуваецца. Тое, што аб’ядноўваецца адной эмоцыяй ёсьць імя ў мове пачуцьцяў. Часткай номіналёгіі зьяўляецца яе эмоцыялёгія.

Мастацтва пасьля тэорыяй пачуцьцяў — зусім ня тое самае, што мастацтва перад тэорыяй пачуцьцяў. Яно ўзыходзіць на якасны іншы ўзровень загадваньня загадак. Мова пачуцьцяў ня толькі назвывае існыя пачуцьці, але і дае магчымасьць утварыць і адчуць зусім іншыя, танчэйшыя, нечуваныя раней пачуцьці, для разрозьненьня якіх нам не хапала імёнаў. 

Вялікія культуры мінулага стварылі мастацтва, прачытаць і адчуць якое немагчыма, не валодаючы іх мовай пачуцьцяў. Мы жывем у культуры, якая мае ўсе магчымасьці ня толькі адчуць усе пачуцьці іншых культураў, але і стварыць нашмат больш складаную мову пачуцьцяў і адпаведнае ёй мастацтва, здольнае выразіць нечуванае чалавекам раней. Я цалкам суперажываю эмоцыі, якую выражае герой фільма Паола Сарэнціна “Маладосьць”: “Кажуць, пачуцьці нібыта моцна пераацэненыя. Лухта, пачуцьці - гэта ўсё што ў нас ёсьць”.

Мысленне - гэта разрыў у быцці, які паступова запаўняецца мовай

Размова з Паўлам Баркоўскім напярэдадні адкрытай лекцыі "Крытыка эмацыйнага розуму"

Павел Баркоўскі: Калісьці напрыканцы  XIX ст. выбітны нямецкі мысляр Фрыдрых Ніцшэ паставіў дыягназ еўрапейскай культуры, сказаўшы, што яна пайшла хібным шляхам, бо цалкам страціла эмоцыі і пачуцці. Тое, пра што ты будзеш казаць у лекцыі, – гэта працяг cказанага Ніцшэ ці нешта адваротнае?

Міхаіл Баярын: Ёсць даўняя барацьба, супрацьстаянне паміж розумам і пачуццямі. Пачуцці авалодваюць розумам, а розум  імкнецца ўзяць пачуцці пад сваю ўладу. Філасофія так ці інакш заўжды іграла на баку розуму. І хаця мэтай заўжды быў пераўзыход пачуццяў, стратэгіі яго дасягенння былі рознымі.

Я буду казаць пра два запаветы пераўзыходу пачуццяў у філасофскай традыцыі свету: аскетычны і містэрыяльны. Першы з іх – гэта запавет пераўзыходжання пачуццяў праз іх зраўнанне. Розум мае стаць вышэй за пачуцці, зраўнаўшы іх. Такім чынам ён падначаліць іх, дасягнуўшы бясстрасця і спакою. Найбольш яскрава гэты запавет выражаны ў старажытна-індыйскай філасофіі йогі.

Другі запавет мае наўвеце трансфармацыю пачуццяў у існасць іншага, вышэйшага парадку алхімічным шляхам эмацыйнай містэрыі. Гэты запавет бярэ пачатак у дыянісійскіх і элеўсінскіх містэрыях. У індыскай традыцыі ён мае пэўны адпаведнік у тантрычных практыках.

Ніцшэ ў гісторыі еўрапейскай філасофіі быў якраз тым, хто ўзнавіў гэты дыянісійскі, містэрыяльны запавет. Ягонае мысленне – гэта свядомы тэатр эмоцый. З аднаго боку, яго філасофія ўпершыню грае на баку пачуццяў. З другога боку, яна ў той жа час грае і супраць пачуццяў - бо мараль, дабро і зло - гэта эмацыйныя катэгорыі.

П.Б Добра, а якая эмоцыя зараз штурхае цябе разбірацца з эмоцыямі?

М.Б Мая эмоцыя ў філасофііі - гэта геданізм, эмоцыя асалоды і шчасця. Філасофскае мысленне прыносіць асалоду, недасяжную іншым чынам. Калі ў музыцы мяне захапляе эмоцыя адвагі, то мысленне і паэзія зыходзіць толькі з перапаўнення, пачуцця збытку, быцця на версе быцця.

П.Б Хацелася б пачуць ад цябе кароткую рэмарку ці вызначэнне таго, што для цябе зараз мысленне – гэта больш Эмоцыя? Рацыо, Логас?

М.Б Шчыра кажучы, я бы не сказаў, што займаюся менавіта мысленнем. Сам гэты механічны працэс розумазаключэнняў для мяне не з’яўляецца ні мэтай, ні каштоўнасцю. Тое, што стаіць перад мысленнем і пасля яго, з чаго яно паўстае і ўва што вынікае, - гэта для мяне сапраўды каштоўна.

Мысленне - гэта разрыў у быцці, які паступова запаўняецца мовай. Я гляджу на ўсім вядомую відавочнасць - напрыклад, на эмоцыі - пакуль у ёй не ўтвараецца разрыў. Ён запаўняецца пытаннямі і адказамі, і ў выніку ўзнікае новае, тое, чаго тут раней не было, ніяк не абумоўленае наваколлем. Эмоцыі безумоўна стаяць перад мысленнем і пасля яго, гэта намер, з якім думаецца кожная думка, робіцца кожны ўчынак, гэта тое, чым яны пасля тлумачацца і разумеюцца.

П.Б Ці можна так казаць, што цябе больш хвалюе прагматыка дзеянняў? Ці нешта іншае?

М.Б Мяне, безумоўна, хвалюе праграматыка, але ў асаблівым мэтафізічным сэнсе. Тэорыя сэнсу, якую я распрацоўваю – актыка -  гэта тэорыя дзеяння. Аднак, тут яно паўстае не ў звыклым сэнсе, як нешта, на што можна "паказаць пальцам". Гэта якраз тое, на што "паказаць пальцам" нельга. Мы звычайна блытаем дзеянне і яго малюнак, рух і ягоную выяву. Эмоцыя, дарэчы, па-лацінску якраз і азначае "вырух" - тое, з чаго ўзнікае рух.

П.Б У еўрапейскай традыцыі так склалася, што, калі мы кажам пра дзеянне, мы звычайна маем на ўвазе нейкі інтэлектуальны план, які яму папярэднічае. То бок за кожным дзеяннем стаіць думка, мысленне, а дзеянне – гэта вынік, плён гэтай думкі: чалавек нешта задумаў – чалавек нешта зрабіў. Ты аспрэчваеш гэтую паслядоўнасць?

М.Б Ёсць два асноўныя гледзішчы на дзеянне. Паводле першага - дзеянне ўтвараецца яго ўдзельнікамі, гэта тое, што ўзнікае паміж, напрыклад, суб'ектам і аб'ектам. Розныя дзеянні такім чынам - гэта проста розная камбінацыя ўдзельнікаў. Паводле другога - якраз дзеянне ўтварае сваіх удзельнікаў, і суб'ект і аб'ект, і ўсе іншыя катэгорыі.

З майго гледзішча, дзеянне - гэта падставовая катэгорыя, за якой нічога не стаіць, толькі разрыў у першаснай паўнаце, які яго спараджае. Дзеянне першаснае і чыстае. Гэта з яго паходзіць усё астатняе. Яно адпачатку не мае ні мэты, ні прычыны, бо прычына і мэта - гэта толькі тое, што яно ўтварае. Гэта рух утварае супрацьлегласці, адкуль і куды. Гэты чысты рух пераўтвараецца далей ува ўсё.

П.Б Але, магчыма, у тваім разуменні дзеянне ўтрымлівае і момант мыслення ці не?

М.Б Мысленне – гэта пэўная лінгвістычная механіка. Перад тым як з’явіцца мысленне, павінна яшчэ з’явіцца мова. Ад з‘яўлення дзеяння да з’яўлення мовы трэба яшчэ прайсці вельмі вялікую адлегласць. І гэтая адлегласць не лінейная – яна шматузроўневая і іерархічная, вельмі складана арганізаваная. Мысленне не перад мовай, а пасля яе. Мова, у прынцыпе, можа ўзнікнуць і без мыслення, а мысленне без мовы ўзнікнуць не можа.

П.Б А калі ўсё ж такі не мысленне, не нейкі інтэлектуальны план, што тады наогул можа спараджаць дзеянне? Ці яно паўстае зусім спантанна і выпадкова?

М.Б У чалавечым свеце  -  адно дзеянне спараджае другое дзеянне. А вось што спараджае першае дзеянне – гэта вялікая загадка мэтафізікі, прычына ўсіх прычын, першы рухавік, пачатак усіх пачаткаў. Нашае мысленне ўлады над ім не мае. Гэта зваротная праекцыя розуму, у яго межах існуюць прычына і наступства - і лінгвістычна нішто не замінае запытацца пра прычыну і наступства розуму.

Мы спрабуем нечым абмежаваным пакрыць бязмежнае. І тут не знаходзім іншай мэтафары за эмоцыю. Мы пытаем: як узнікла ўсё, калі нічога не было? - І адказваем: захацела і ўзнікла. І гэта зусім не выпадкова, што мы размяшчаем пачуцці ў пачатак мэтафізікі і тэалогіі. Што ўнізе, тое і ўверсе. Калі тут усё пачынаецца з эмоцыі, то і там адбываецца тое самае.

Эмацыйны розум мысліць эмацыйна. Старагрэцкія багі - гэта ўвасобленыя пачуцці. На пачатку мэтафізікі Платона ёсць ідэя Дабра. А еўрапейскі хрысціянскі Бог, як вядома, - гэта Любоў, галоўнае пачуццё. Нам жа немагчыма ўявіць сабе неэмацыйнае Дабро, неэмацыйную Любоў.

П.Б Наколькі я разумеў цябе раней, у чалавечым вымярэнні дзеянне так ці інакш павінна суправаджацца, калі не мысленнем, то нейкай базавай эмоцыяй, якая гэтае дзеянне вызначае пэўным чынам…

М.Б Мы практычна не можам знайсці нічога чалавечага, што б не было агорнута эмоцыяй. А калі мы знаходзім такое, то не лічым гэта вышэйшым за эмоцыі. Бо ўласна лічыць вышэйшым - гэта само па сабе эмоцыя.

Мы па-сутнасці стварылі штучнае мысленне, якое падставова не з'яўляецца эмацыйным - гэта працэсар. Але якраз таму, што ён не здольны на эмоцыі, мы лічым яго не вышэйшым, а ніжэйшым за эмацыйны розум. Гэта цяпер фундаментальная задача - як навучыць штучны розум адчуваць эмоцыі і прыгэтым не проста сімуляваць іх. Як стварыць эмацыйны працэсар. То бок, калі мы нарэшце атрымалі цалкам неэмацыйны розум, нібыта пераўзыйшлі пачуцці - ён падаўся нам не вышэйшым, а ніжэйшым за чалавека.

Чалавечы розум - гэта ў прынцыпе эмацыйны розум. Праблема ў тым, што разам з запаветамі пераўзыходу пачуццяў мы ўспадкавалі і знявагу да пачуццяў. Сама па сабе пастаноўка розуму вышэй за пачуцці, пагарда да пачуццяў - гэта эмоцыя. Лічыць адны пачуцці, напрыклад, цвердыя і мужныя лепшымі за іншыя, напрыклад, мяккія і пяшчотныя, абражаць іх розным чынам - гэта ўсяго толькі эмоцыі. Кожная прыстаўка "усяго толькі", "проста" да любога іншага слова - ні што іншае як эмоцыя. Мы лічым, што адны эмоцыі лепшыя за іншыя, але ўсё гэта адбывааецца на адным узроўні.

П.Б А хіба псіхааналітыкі не навучылі нас наадварот – прыслухоўвацца да кожнай сваёй эмоцыі, пеставаць у сабе нейкія свае комплексы, розныя памкненні? Хіба гэта не ёсць зваротам да эмоцыі ў ХХ стагоддзі?

М.Б Я бы не сказаў, што псіхааналіз насамрэч звяртаецца да эмоцый. Шчыра кажучы, я нават не магу зараз прыгадаць нейкую плынь псіхалогіі, якая б насмрэч займалася менавіта эмоцыямі. Не як вынікам пэўных цялесных зменаў, а як падставовай мовай псіхікі. Калі ўявіць псіхіку як тэатр пачуццяў, у выніку можа з'явіцца зусім іншая тэрапія.

У аснове кітайскай мэдыцыны, напрыклад, знаходзіцца канцэпцыя пяці першаэлементаў, якія бясконца спараджаюць і знішчаюць адно аднаго. Кітайскі медык выбудоўвае стратэгію лекавання, маючы на ўвазе правілы гэтай мовы. Гэтаксама можна працаваць і з эмоцыямі, яны гэтаксама спараджаюць іншыя эмоцыі і знішчаюць іх.

П.Б Твой праект апошняга часу, пра які ты ўзгадваў, – актыка, тэорыя дзеянняў – мае сваім развіццём новую тэорыю маўлення – Свамову. Яны маюць на ўвазе таксама выхад на новую спробу сімвалічна- семантычнага апісання свету дзеля выражэння ў тым ліку эмоцыяй, а не толькі нейкіх інтэлектуальных, мысленчых здабыткаў? Ці гэта цалкам не звязаныя для цябе праекты?

М.Б Свамова – гэта не тэорыя маўлення, гэта новы ідэал беларускай мовы,  які мы прапануем беларускай культуры замест мадэрнага ідэалу мовы літаратурнай. Ёсць пэўнае застыванне энергіі ў нашай культуры, мове, мастацтве, палітыцы. У яго аснове - пэўны крызіс нацыяналізму. Перш за ўсё, гэта звязана з тым, што мы пераблыталі нацыяналізм і еўрапеізм, паставіўшы паміж імі знак роўнасці.

Аснову нацыяналізму складае падставовая эмоцыя самастойнасці, суб'ектнасці народу. А ідэалогія еўрапеізму - гэта прыняцце зверхнасці еўрапейскіх стандартаў. Паставіўшы паміж імі знак роўнасці мы губляем суб'ектнасць. Нас пакідае энергія самастойнасці і чакае заўчасная старасць.

Нам зараз перадусім неабходна вялікая ін'екцыя эмоцыі самасці. Свамова - гэта і ёсць эмоцыя самастойнасці ў мове, гэта ідэя чыстай беларускай мовы, якая зыходзіць сама з сябе, будуецца на аснове ўласнай граматыкі, а не на лацінскім стандарце. Гэта, з аднаго боку, кульмінацыя традыцыі беларускага моўнага пурызму, а з другога - яго пераўзыходжанне.

Замест

Заместа шэрай вуліцы з вакна,

Замест чаканьня сну працягам ночы,
Замест таго ўсяго, што бачаць вочы,
Магло бы быць усё, чаго няма.

Свой час

Дзея часу проста адкрываецца і закрываецца і гэтым утварае імгненьне. Кожнае новае імгненьне адбываецца ўнутры папярэдняга. Імгненьні складаюць пасьлядоўнасьць, якая расьце ў глыбіню, не губляючы сваёй паверхні.

Дзея часу рухаецца мовай часу. Мова часу зьмяшчае мноства розных часоў, прывязаных да першаснай дзеі часу. Іх імгненьні маюць розную даўжыню і адбіваюць розны бой. Дзеі часу разам утвараюць рэчыва часу. 

Дзея часу б'ецца ў сэрцы грамады дзеяў, мове народу, вялікім чалавеку. Кожнае імгненьне прастора явы зьнікае і наноў ствараецца. Кожнае імгненьне толькі стварае, але стварэньне на месцы іншага нібыта ўтварае зьнікненьне. 

Абнаўленьне прасторы чытае і выконвае намер. Намер - гэта намер зьмены зь нечага ў нешта. Намер, вонкавы да часу, злучае два імгненьні ў адзін рух. Намер у намеры ўтварае прастору руху, што галініцца як дрэва.

Рух, зьмешчаны ў мову руху, паўтараецца сваім выказваньнем і ўтварае круг. Прастора руху падзяляе круг на часткі. Долі прасторы ўтвараюць староны сьвету, усход і захад, поўдзень і поўнач. Кожная старана прасторы змыслова і якасна іншая.

Прастора руху ўтварае вобраз часу. Вобраз часу накладаецца на рэчыва часу і супрацьстаіць яму. Вобраз часу трывае і працягваецца, пакуль зьмяняюцца імгненьні, разьмяшчаючы ў сабе ўсе іншыя намеры.

Вобраз часу таксама ўтварае круг, ён сканчаецца, а затым паўтараецца. Гэта ў вобразе часу існуюць мінулае, цяперашняе і будучыня. Тое, што ўтварае староны сьвету, тут утварае раніцу і вечар, дзень і ноч, вясну і восень, зіму і лета. Вобраз часу сьпярша дзеліцца на вякі і эпохі, і толькі пасьля напаўняецца зьместам.

Як і дзея часу, вобраз часу належыць мове грамады. Рух - гэта намер, таму вобраз часу, каляндар - гэта воля народу. Вобраз часу стаіць паміж рэчывам часу і часткамі грамады, забясьпечваючы чарговасьць і адначаснасьць выкананьня намераў адносна адной прасторы явы.  

Усе іншыя намеры сьпярша ўкладаюцца ў намер вобразу часу, які паступова аддае свае рухі імгненьням. Дзея часу глыбіцца і брыняе напаўненьнем прасторы явы і кожнае імгненьне зьмяшчае ў сабе ўвесь сусьвет.

Самаразгортваньне грамады зьмяшчае ўсю мову гарамады ў кожную яе частку. Такім чынам, кожная яе доля мае сваё сэрца, што ўвесь час б'ецца, нараджаючы імгненьні, і свой вобраз часу, што накладаецца на гэтае рэчыва.

Кожны народ і кожны чалавек мае свой час, сваё рэчыва часу і свой вобраз часу. Кожнае дзеяньне народа і дзеяньне чалавека сьпярша разьмяшчаецца ў яго вобразе часу, і толькі затым спаўняецца.

Агульны вобраз часу становіцца месцам быцьця агульнага дзеяньня. Усе дзеяньні, што былі асобна, тут апынаюцца разам, у адным часе, атрымліваюць сваю чаргу і пасьлядоўнасьць, сваю долю.

Дзеі, укладзеныя ў вобраз часу, затым чытаюцца і ўтвараюць аповед часу, гісторыю. Аповед часу існуе толькі ў сутворы, што ўтвараецца разьмеркавай мовай грамады. Аповед часу зьяўляецца часткай спадчыны, дзе ўсе аповеды часу ўтвараюць аповед аповедаў.

Мова падказвае, што словы "шчасьце" і "час" родныя слову "частка", а частка - гэта частка поўнага. Шчасьце - гэта бачыць спаўненьне свайго намеру, калі воля зьдзяйсьняецца. Шчасьце - гэта быць своечасовым, быць у свой час і мець свой час.

Вобраз свайго часу мае кожны раз узнаўляцца, утвараючы прастору для новых дзеяў. Кожны новы дзень - гэта новы намер дня, і кожны новы год - гэта новы намер году. Тады ў сярэдзіне гэтага круга ўзьнікае стажар часу.

Калі вобраз часу сканчаецца, нехта мае сказаць яго зноў. У мове народу мае быць частка, што зноў і зноў выказвае намер свайго часу, каб у дзеяў было месца быць, каб аповед народу быў аповедам шчасьця. Нацыяналізм - гэта перадусім тая сіла, што нясе адказнасьць за свой час і яго аповед, а не за прыстасаваньне народу да іншых сучаснасьцяў.

Каб стварыць сваю вялікую сутвору, трэба сьпярша знайсьці для яе месца ў сваім часе, бо ў чужым часе для яе ніколі ня будзе месца. Трэба мець адвагу ўкладаць свае дзеі ў свой час, нават калі ў іншых люстэрках яны ня будуць мець ніякіх адлюстраваньняў. І свой вялікі аповед можна стварыць, толькі прачытаўшы яго зь летапісу свайго часу.

Цела нораву

Мова пачуцьцяў стварае адны пачуцьці ў адказ на другія, зьяўляе адны пачуцьці на месцы іншых. Яны зьяўляюцца перад тварам чуваньня як дар асалоды, які яно адмаўляецца ствараць само наўпрост.

Прыгэтым чуваньне заўсёды захоўвае магчымасьць умяшацца, дадаўшы ў прастору ўтварэньня пачуцьцяў свой рух, зьмяніўшы гэтым хаду аповеду. Тады на тканіну ад-чуваньняў накладаецца ўзор у-чуваньняў.

Насуперак мове адчуваньняў, што складае прыродны крываток цела асалоды, чуваньне стварае сваю ўласную мову ўчуваньняў, робячы свае ўмяшаньні ў прастору пачуцьцяў трывалымі.

Калі ў мове адчуваньняў наступ спараджае адступленьне, і гэта ад'яўляецца ў целе асалоды дарам жаху, то адваротны наступ зьяўляецца як выказваньне мовы ўчуваньняў і ад'яўляецца як вырух сьмеласьці.

Захаваная ў мове ўчуваньняў сьмеласьць ў адказ на выклік мовы пачуцьцяў, складае ўжо звычай сьмеласьці. А ўзятая разам мова звычаяў - рашэньні здушаць гнеў, адмаўляцца ад прыцягальнага, рушыць насустрач страху - складаюць нораў.

Такім чынам вакол цела асалоды пакрысе вырастае яшчэ адна тонкая абалонка, цела нораву, што складаецца з мовы звычаяў. Звычай як рух складаецца з двух крылаў, адчуваньня і ўчуваньня, кожнае зь якіх можа быць цэлым дрэвам пачуцьцяў.

Цела нораву ў мове чалавека ёсьць асобнікам цела нораву ў мове чалавецтва. Нораў народу спускаецца да чалавека як дабро і выяўляецца ў звычаях грамады.

Тое, што ў мове нораву складае адзінае правіла, у прасторы явы чытаецца як разнастайнасьць паводзінаў. Прыгэтым кожны рух паводзінаў перакладаецца адразу і ў мову адчуваньняў, і ў мову звычаяў, і ўспымаецца адразу з абодвух бакоў. 

Зьяўленьне мовы нораваў робіць магчымым суперажываньне. Цяпер кожны дзейнік на вонкавай сцэне бачыцца як звонку, з гледзішча мовы адчуваньняў, так і знутры, з гледзішча мовы нораву. 

Гледзячы на сцэну, чуваньне ўжо ня проста будуе дрэва адчуваньняў, але адначасовы адбудоўвае дрэва нораву кожнага ўдзельніка аповеду. Сам нораў гледача ўтварае яшчэ адны вочы, напрамленыя на сцэну.

І адначасовы з тым, як цела асалоды нарэшце атрымлівае ў дар дрэва адчуваньняў, цела нораву ня стрымліваецца, умешваецца ў хаду аповеду, і расьце новым звычаем.

Хмара

покі хмара ня знае,
чым упадзе на дол,
неба яшчэ гадае,
чым разарве прастор,
тое, чаго ня зьзяе,
зараз ужо маўчыць,
тое, што гукам стане,
зараз ужо дрыжыць

Рака

па-над белай зямлёй

тонкай чорнай зьмяёй
як ты цячэш, рака,
зараз, калі няма
нават маіх сьлядоў
тых каля берагоў,
дзе над ціхай вадой
мы маўчалі з табой

Мастацтва

У той час як увага гледача напрамлена наперад, туды, дзе на сцэне перад ім разгортваюцца рухі дзейнікаў, увага стваральніка напрамлена ў адваротны бок, дзе сцэнай для яго ёсьць сама ўвага гледача, а дзейнікамі выступаюць пачуцьці, якія ён у ім выклікае.

Ёсьць строгая адпаведнасьць і адначасовасьць рухаў на гэтых дзьвюх сцэнах: кожнае дзеяньне на вонкавай сцэне адгукаецца пачуцьцем на сцэне нутраной. Але пакуль рухі на вонкавай сцэне зьмяняюць адно аднаго пасьлядоўна, усе пачуцьці на нутраной сцэне трываюць і зьбіраюцца ў адну складаную будову, адваротнае дрэва, што расьце ад галін да кораня.

Хаця чыстых пачуцьцяў нямнога - столькісама, колькі чыстых рухаў у слоўніку мовы прасьветаў, любы выраз чалавечага твару выяўляе сабой такую неверагодную пачуцьцёвую складанасьць, што для апісаньня яе словы гэтага слоўніка вымушаны зьбірацца ў сказы, а сказы ў аповеды. Унутры радасьці можа хавацца гора, а ўнутры яго - дарога ад суму да адчаю.

Пакуль глядач чытае мігі дзейнікаў на вонкавай сцэне і перакладае іх пачуцьці, мова пачуцьцяў аб'ядноўвае адны пачуцьці іншымі, утварае з адных пачуцьцяў новыя, узрошваючы дрэва пачуцьцяў да яго кораня. І калі ён урэшце зьяўляецца як нечаканы дар асалоды, твор набывае сваю цэласьць і адзінства. Але для гэтага ён мусіў спачатку ўжо быць перакладам з дрэва пачуцьцяў у мову мігаў.

Мастацтва змушае перажываць пачуцьці з дапамогай мігаў. Мастацтва робіць адно, а насамрэч робіць другое. Мастацтва зьяўляецца не тады, калі творца стварае твор, а тады, калі ён скіроўвае свой погляд на нутраную сцэну і знаходзіць там дзейнікаў, якімі можа таемна кіраваць, пачуцьці. 

Тэорыя мастацтва ўзьнікае як тэорыя пачуцьцяў (αἴσθησις). Існасьць мастацтва Арыстотэль і Бгарата вызначаюць як выкліканьне пачуцьця (rasa, πάθος) праз перайманьне (anubhava, μίμησις). У такім разе ў мастака ёсьць два галоўныя сродкі - вонкавы і нутраны. Калі вонкавы сродак - гэта веданьне, якімі мігамі выклікаць пачуцьці, то нутраны - гэта веданьне мовы пачуцьцяў, іх слоўніка, правілаў злучэньня ў сказы, а сказаў у дрэва пачуцьцяў. І збольшага раней тэорыя мастацтва была дасьледваньнем толькі вонкавага сродку.

Мова пачуцьцяў - гэта вытвор мовы рухаў. У аснове мовы рухаў знаходзіцца мярэжа прасьветаў, сымбалічная матрыца, што стварае тую бездамоўную мову, на якой людзі дамаўляюцца пра агульныя назвы. Гэта той вялікі стыль, які знаходзіцца ў аснове сутворы і адрозьнівае сабой народы. Таму пачуцьці ў кожанага народу свае і кожны народ варты сваёй уласнай тэорыі мастацтва. 

Мастацтва, што мае ўласную паэтыку, тэорыю мастацтва, - гэта мастацтва вялікага стылю. Яно адрозьніваецца ад мастацтва, што мае чужую паэтыку, таксама як мова, што мае ўласную граматыку, ад мовы, што мае чужую. Стварыць мастацтва вялікага стылю - гэта значыць загаварыць на ўласнай мове пачуцьцяў, перавесьці погляд з вонкавай сцэны на нутраную. 

Мова рухаў - гэта нутраны сродак мастацтва, што дазваляе ствараць дрэвы пачуцьцяў любой складанасьці, згортваць іх у аповеды, а затым разгортваць іх у адваротныя дрэвы. Яна дазваляе стварыць тэорыю мастацтва не вакол сродкаў і спосабаў выражэньня, а вакол той гульні пачуцьцяў, што адбіваецца ў люстэрку нутраной сцэны. Гэта той ключ, што адчыняе дзьверы да маствацтва ліючайся формы.

Люстра

яшчэ ня зьзяе срэбным пылам

таго люстэрка шкло, ў якім,

складуцца нашых лёсаў рысы,

сабой стварыўшы твар адзін,

дзе верным знакам кожны рух

здабудзе дарам цэль адвечны,

калі, празорыўшы, скранецца

у новым целе новы дух

Цела асалоды

Аднойчы адчуўшы смак, чуваньне можа ўзнавіць яго, проста ўзгадаўшы, не зьвяратючыся да рэчы, ад якой той сьпярша паўстаў. Таму і першы, і другі смак належаць толькі чуваньню, бо ўтвараюцца зь яго боку, а ня з боку рэчы.

Нішто не замінае чуваньню ўтварыць самастойна любыя смакі, нават тыя, якое яно ня можа ўзгадаць, ніколі іх не перажыўшы раней. І тое самае - з усімі іншымі пачуцьцямі.  Яно магло б радавацца без прычын, адчуваць любыя смакі і дотыкі, але ня робіць гэтага. 

І нават калі яно робіць гэта, у сьне, дзе ўсё залежыць толькі ад яго, чуваньне ўсё адно тлумачыць свой зьмест менавіта як ад-чуваньне, чуваньне ў у адказ на яву. Інакш яно не дае асалоды. Каб быць асалодай, адчуваньне мае быць толькі адруховым.

Пачуцьці спараджаюць адно аднаго і зьнішчаюць адно аднаго як пяць пратвораў у кітайскай традыцыі. Страх спараджае гнеў і зьнішчае радасьць. Радасьць спараджае спакой і зьнішчае сум. І так бясконца.

Каб даваць асалоду, адчуваньне мае ўтварацца нібы без удзелу чуваньня і давацца яму як дар, не зважаючы на тое, што яно само здольна яго ўтварыць. І больш за тое, атрымліваючы гэты дар, яно кожны раз само яшчэ раз утварае яго, чытаючы яго.

Каб быць дарам і чытвом, пачуцьці маюць складаць мову пачуцьцяў. Гэта правілы мовы пачуцьцяў робяць іх адчуваньнямі, прызначаючы, што адно пачуцьцё зьяўляецца ў адказ на другое, а трэцяе ў адказ на другое.

Правілы мовы пачуцьцяў чытаюць сувязі адных пачуцьцяў як іншыя пачуцьці, а іх сувязі як яшчэ адны пачуцьці, утвараючы такім чынам цэлыя дрэвы адчуваньняў, пачуцьцёвыя рэчы. Выказваньне мовы пачуцьцяў вынікае для чуваньня як дар асалоды, які яно чытае, і чытаючы, стварае.

Калі чуваньне хоча перажыць адчуваньне, яно не стварае яго, бо стварэньне зьнішчыць яго адруховую асалоду. Замест гэтага яно бярэ ўдзел у гульні пачуцьцяў: як зрабіць так, каб у выніку жаданае апынулася перад яго поглядам як дар, а ня ўласны твор.

Яно робіць крокі на адным узроўні, каб атрымаць вынікі ад мовы пачуцьцяў на другім. І калі колькасьць удзельнікаў гэтай гульні павялічваецца, узьнікае відовішча пачуцьцяў, тэатр эмоцый. Хаця чуваньне здольна перажыць каханьне самотна, для асалоды яму патрэбны іншы ўдзельнік.

Дар адчуваньня прадстаўлены перад тварам чуваньня неадрыўна і станоўна як прастора адчуваньня, зьмест якой увесь час мяняецца мовай пачуцьцяў і зноў чытаецца чуваньнем. Усе іншыя прасторы для чуваньня стаюцца толькі сродкамі ўплыву на гэтую адзіную прастору, кіраваць якой прама яно адмаўляецца.

Агортваючы сабой чуваньне, будучы да яго найбольш блізкім, адчуваньне разам з мовай пачуцьцяў складаюць ягонае першае цела, цела асалоды, самую блізкую кашулю. А кожная іншая прастора ўтварае яшчэ адно цела, што агортвае сабой папярэдняе.

Такім чынам, усё што зыходзіць з чуваньня спачатку атрымлівае ў целе асалоды выяву пачуцьця, эмоцыі, і толькі затым перакладаецца ў думкі, словы і ўчынкі. І ўсё, што вяртаецца чуваньню, становіцца ў рэшце рэшт пачуцьцём, і падносіцца яму як дар асалоды. 

Мова пачуцьцяў

З Духам Цяжару размаўляе Заратуства ў Ніцшэ і яго абвяшчае сваім ворагам. "Той, хто навучыць людзей лётаць, зрушыць усе межавыя камяні. Ён прымусіць самыя камяні лётаць, і новым імем назаве зямлю — імем "лёгкая"."

Сапраўды, няма для чалавека нічога недасяжнага, калі выяўляе ён волю і ставіць цэлі. Ён мог бы зьдзейсьніць немагчымае, дасягнуць небывалай велічы, мог бы лятаць наяве. Лятаць - значыць бесьперашкодна зьдзяйсьняць любую волю. 

Але пэўная сіла прыціскае яго да Зямлі, напаўняючы рэчы вагой дабра і зла. Гэта Дух Цяжару напаўняе чалавека стомай, адчаем, а пасьля вяртае яго ў сон, дзе да яго прыходзіць Дух Лёгкасьці.

Бо ёсьць ужо ў чалавека прастора, дзе ён можа лятаць. Там, у сьне, дзе пануе Дух Лёгкасьці, усякая воля зьдзяйсьняецца цалкам і адразу. І маючы гэтую прастору ў сваёй непадзельнай уладзе, ён ня ставіць сабе ніякіх вялікіх цэляў, а проста адпачывае.

Аказваецца, патрэбна яму зусім ня веліч, і не дасягі, а іх цяжар і цьвёрдасьць. Толькі супраціў рэчаў робіць іх для чалавека сапраўднымі. Толькі тады, калі атрымлівае адпор, прымае ён жыцьцё за праўду.

З Духам Лёгкасьці размаўляе Катул у 51-ым вершы і яго абвяшчае сваім ворагам. "Лёгкасьць ёсьць, Катуле, табе цяжарам. Лёгкасьць робіць прагным цябе над меры. Лёгкасьць моцных здаўна князёў і панствы нішчыла цалкам".

Невыносная лёгкасьць быцьця прымушае несьмяротнага стаць чалавекам, ваяроў шукасць сьмерці на полі боя, уладара дзяржавы прайграць сваё княства ў косткі, а герояў рамана Кундэры вярнуцца ў акупаваную Чэхію.

Дух Лёгкасьці ўраўнаважвае Дух Цяжару і на іх мяжы ўзьнікае Дух Спакою. Гэта ён пануе, калі ў раўнавазе чалавек цешыцца пэўнасьцю і цьвярозасьцю быцьця, не імкнучы наперад, і не зварочваючы назад.

Тры гэтыя духі ўвесь час зьмяняюць і перамагаюць адно аднаго, і толькі колазваротная суплынь гэтай зьмены і робіць сьвет рэчаісным і сапраўдным. Бо варта толькі аднаму зь іх перамагчы напоўніцу, уся сапраўднасьць адразу зьнікне.

Тры гэтыя духі - гэта тры пачуцьці, тры вялікія эмоцыі. І гэтыя тры пачуцьці - гэта напраўду тры рухі - ўзыходны, зыходны і роўны. З гэтых трох рухаў можна ўтварыць усе засталыя, укладаючы іх адно ў адно, утвараючы цэлую мову пачуцьцяў.

У ведавай спадчыне яны зьяўляюцца як тры кметы (guṇa) -  краса (rajas), цемра (tamas) ды іста (sattva), якія звычайна тлумачацца менавіта як тры эмоцыі - страсьць, ачмурэньне й спакой. З гэтых трох пачуцьцяў і складаецца (tri-guṇa-mayī) зман сапраўднасьці (māyā).

І вось, калі мова пачуцьцяў - гэта мова рухаў, і прастора явы таксама ўтвараецца мовай рухаў, тады выяўляецца, што як рэчыва сьвету, так і яго "сапраўднасьць", зроблена з адной і той самай мовы.

Кожны чалавечы рух, кожная чалавечая думка агорнута пачуцьцём, эмоцыяй і кіруецца пачуцьцём. Цяжка знайсьці ў чалавечай сутворы непачуцьцёвы твор і неэмацыйную думку. І тое, што выглядае такім, толькі стварае адпаведнае адчуваньне. Пачуцьцёвасьць не выдаляецца зь сьвету як яго будаўнічае рэчыва.

Усе думкі і ўчынкі выяўляецца агорнутым пачуцьцямі. Але чаго вартыя цэлі, калі ты ведаеш, што за цябе іх паставіў Дух Лёгкасьці, ды іх дасягненьні, калі вагой іх напоўніў Дух Цяжару? Чаго вартае пачуцьцё прыкрасьці, што ўзьнікае ад гэтага запытаньня, калі яно ўтвараецца з тых жа пачуцьцяў? 

Выйсьці за межы пачуцьцяў немагчыма, застаючыся ўнутры мовы цэляў, вартасьцяў і дасягненьняў, лёгкасьці і цяжару, дабра і зла. Узьняцца над пачуцьцямі можна, толькі авалодаўшы іх мовай, змусіўшы мысьленьне гаварыць імі як уласнымі катэгорыямі. 

І калі мысьленьне пачынае думаць пачуцьцямі, яно стварае яшчэ адну сапраўднасьць, мастацтва.

Сапфо, 31

Той здаецца мне да багоў падобным

чалавек, каторы з табой сам-насам

сеўшы побач, мовіць і твой салодкі

  слухае голас,

ды чароўны сьмех, што маё напраўду

сэрца біцца хутка ў грудзях змушае,

бо адразу, толькі цябе я бачу,

  страчваю мову,

мой язык маўкліва дранцвее, тонка

льюцца стромні полымя па ўсім целе,

зрок ня бачыць мой анічога, вушы
  поўняцца звонам. 

пот па скуры долу цячэ, трымценьне

ўсё сабой сягае, жаўцей за травы,

ёсьць я, ці ўжо блізу памерла пэўна,

  так падаецца.

пераклаў са старагрэцкай Міхаіл Баярын.

Катул, 51

Роўным богу той для мяне здаецца,
той, калі магчыма, вышэй за бога,
хто сядзіць паблізу цябе штознову,
       бачыць і чуе

сьмех салодкі твой, што ў мяне нябогі
ўсе пачуцьці скраў, калі я пабачыў
Лесбія, цябе, у мяне няма больш
       голасу ў роце,

мой язык дранцвее, агонь па целе
тонка льецца, звонам зьвіняць уласным
вушы, сховам ночы двайным сукрыты
       сьветачы зроку.

Лёгкасьць ёсьць, Катуле, табе цяжарам,
лёгкасьць робіць прагным цябе над меры,
лёгкасьць моцных здаўна князёў і княствы
       нішчыла цалкам.

пераклаў з лаціны Міхаіл Баярын

Гальлё

як павольна галініць дрэва зямлі

свае рэкі разлогамі мараў

так ласкава чакае сустрэчы вякі

з дрэвам дрэваў наканаваным

як імкліва зрынаецца дрэва нябёс

стадам птахаў бліскучых з-за хмараў

так сплятаюць яны залатое гальлё

нараджаючы новае зьзяньне

Аповед Аповедаў

Спадчына зьвязвае настаўніка і вучня. Прыгэтым настаўнік сам зьяўляецца вучнем свайго настаўніка. Такім чынам іх сувязь утварае дрэва спадчыны.

Настаўнік перадае вучню свой аповед. Але ягоны вучань распавядае свайму вучню ня толькі яго аповед, але і аповед пра свайго настаўніка, які яго яму перадаў.

Настаўленьні збольшага складаюцца з аповедаў пра настаўнікаў, у якіх зьмяшчаюцца іх настаўленьні, у якіх зьмяшчаюцца іншыя аповеды пра іншых настаўнікаў.

Так утвараецца аповед у аповедзе. Папярэдні аповед загортваецца ў наступны. Спадчына аказваецца аповедам у аповедзе, і ўтварае дрэва аповедаў.

Прыгэтым вучань можа аб'ядноўваць сабой некалькі дрэваў спадчынаў. Вучань трох настаўнікаў у настаўленьні сайму вучню злучае ўсе іх аповеды ў адзін свой.

Калі коранем дрэва спадчыны быў першы настаўнік, то коранем дрэва аповеду ёсьць апошні вучань. Дрэва аповеду нібы адлюстроўвае і перагортвае дрэва спадчыны.

Але кожнае адгалінаваньне дрэва спадчыны ўяўляе сабой дрэва аповеду, і чым далей па галінах, тым яно квяцісьцей і буйней. Спадчына расьце, калі пераказваецца наступнікам.

Людзі адной спадчыны - гэта людзі, што чулі адзін аповед. Аповед, загорнуты ў мноства іншых аповедаў. І кожнае пакаленьне спадчыны павялічвае дрэва аповеду.

Народ - гэты людзі адной спадчыны. Тут на кожным пакаленьні ляжыць абавязак пераказу, аб'яднаньня і загортваньня папярэдніх аповедаў ў свой аповед.

Зьяўленьне сутворы вялікага стылю выяўляецца ў зьяўленьні Аповеду Аповедаў. Гэта Магабгарата. Гэта Тысяча і адна ноч. 

Аповед Аповедаў зьбірае ўсе аповеды сутворы ў адным аповедзе, утварае зь іх дрэва аповедаў і робіць яго тым самым адзіным аповедам, які чулі ўсе людзі Спадчыны.

Аповед Аповедаў - гэта запавет, які мае быць зьдзейсьнены. Каб стаць сутворай вялікага стылю, мы маем сабраць усе нашы аповеды ў адзін, Аповед Аповедаў.

Мова Спадчыны

Спачатку верш існуе ў прасторы думкі яго стваральніка. Тут ён мае быцьцё і цэласьць, бо мае адну радзіму. 

Затым ён выказваецца радок за радком, утвараючы радно ў прасторы явы. І тут ён ужо ня мае ні быцьця, ні цэласьці, бо ня мае адной радзімы.

Быцьцё і цэласьць тут маюць толькі адзінкі прасторы, якія ня знаюць, што імі нарысаваны верш.

Затым верш выдзяляецца як рысунак з прасторы явы, чытаецца і пачынае існаваць у прасторы думкі чытача. Тут ён зноў мае быцьцё і цэласьць, бо мае адну радзіму.

Але цяпер ён мае ўжо дзьве радзімы, два быцьці і дзьве цэласьці. І з кожным наступным выказваньнем і чытаньнем, колькасьць яго радзімаў і быцьцяў расьце і памнажаецца.

Верш кожны раз зьнікае пры выказваньні і ўзьнікае пры чытаньні, губляецца ў мностве явы і атрымлівае адзінства ў мове быцьця. 

Больш таго, быцьці верша памнажаюцца нават тады, калі яго чытае сам ягоны стваральнік. Ці застаецца ён прыгэтым адным і тым самым вершам?

Толькі мова, правілы выказваньня і чытаньня, аб'ядноўваюць усе гэтыя вершы ў адзін верш і робяць яго тым самым.

Сувязь усіх гэтых вершаў азначае кожны раз зьніканьне і ўзьніканьне, паміраньне і ўваскрашэньне. 

І кожнае новае выказваньне і чытаньне ўтварае дрэва Спадчыны, што пачынаецца ад стваральніка і галініцца да ўсіх яго чытачоў і пераказьнікаў.

Акрамя мовы, гэта Спадчына робіць верш адзіным, аб'ядноўваючы ўсе яго асобнікі ў галіны дрэва, узводзячы яго да каранёвага быцьця.

Быцьцё верша - гэта множнае, мнагамесцавае, моўнае быцьцё, аб'яднанае правіламі чытаньня. Гэта галіннае быцьцё, аб'яднанае дрэвам Спадчыны. 

Але быцьцё кубка нічым асабліва не адрозьніваецца ад быцьця верша. Гэта таксама выказваньне, што спачатку мае адзінае быцьцё ў намеры стваральніка, а затым існуе як радно ў тканіне явы. 

Кубак чытаецца карыстальнікам, і затым атрымлівае месца ў мове яго быцьця. Як і верш, кубак таксама ўтварае сваё дрэва спадчыны.

Спадчына як перадача знаньня азначае перадачу ня проста выказваньня, але самой мовы праз прастору явы. Мова таксама зьнікае і ўзьнікае, губляе і атрымлівае быцьцё. 

Але спадчына верша насамрэч нічым асабліва не адрозьніваецца ад спадчыны цэлай Мовы. Бо верш - гэта мова верша, гэта агульная будова, запоўненая асобным зьместам, гэта імёны і ўзоры.

Спадчына - гэта заўсёды перадача Мовы. Маўленьне - гэта найменшы чын спадчыны, у якім яе можна злавіць усю адразу.

Мова абавязкова мае наўвеце Спадчыну. Калі гэта выказваньне, яго нехта сказаў. Калі гэта верш, яго нехта стварыў. Выказваньне абавязкова вядзе назад, да свайго стваральніка.

Але, каб даваць адзінства множнаму і галіннаму быцьцю, дрэва Спадчыны само павінна быць, мець адно месца. Дзе яно? 

Хто яе трымае, хто бачыць яе, хто зьбірае яе галіны ў адно дрэва? Дзе той зрок, у якім яна мае сваё адзінства?

Бо калі гэтага месца няма, няма верша, няма кубка, няма знаньня, няма мовы, няма спадчыны. Нішто ня робіць іх адзінымі і цэлымі.

Каб была спадчына, патрэбна мова Спадчыны. Мова Спадчыны яднае мноста быцьцяў ў адзін аповед, называе іх спадчынай і яднае ў дрэва. 

Перад чалавекам кожнае імгненьне адбываюцца імклівыя зьмены явы. Чалавек яднае іх у выявы, а затым злучае тоествам выяву з аднаго імгненьня з выявай з другога імгненьня. 

Перасоўваньне рэчы справа налева - гэта цэлы аповед, у якім нешта трымае тоества той рэчы, што была справа, і той рэчы, што апынулася зьлева. 

Ёсьць мова, якая ўвесь час піша аповед быцьця, яднае зьмены выяваў у рысы, а рысы ў выявы аповеду. Гэтая мова кожны раз гаворыць - гэта той самы кубак, гэта той самы верш. 

Гэта мова Спадчыны. Яна мае быцьцё і цэласьць, бо мае адзінае месца ў грамадзе дзеяў і моваў, называнай чалавекам.

Яе дрэва можна чытаць, зь яго можна рабіць выказваньні. У ёй мае быць быць сваё быцьцё і сваё існае, свой слоўнік сюжэтаў і яго асобныя ўвасабленьні.

І калі мова Спадчыны ёсьць у чалавеку, яна ёсьць і ў мове чалавека, зь якой ён паходзіць як быцьцё паходзіць з існага, а выказваньне з мовы.

І калі Спадчына ёсьць у мове чалавецтва, яна мае радзіму ў Народзе, Вялікім Чалавеку.