Мастацтва

У той час як увага гледача напрамлена наперад, туды, дзе на сцэне перад ім разгортваюцца рухі дзейнікаў, увага стваральніка напрамлена ў адваротны бок, дзе сцэнай для яго ёсьць сама ўвага гледача, а дзейнікамі выступаюць пачуцьці, якія ён у ім выклікае.

Ёсьць строгая адпаведнасьць і адначасовасьць рухаў на гэтых дзьвюх сцэнах: кожнае дзеяньне на вонкавай сцэне адгукаецца пачуцьцем на сцэне нутраной. Але пакуль рухі на вонкавай сцэне зьмяняюць адно аднаго пасьлядоўна, усе пачуцьці на нутраной сцэне трываюць і зьбіраюцца ў адну складаную будову, адваротнае дрэва, што расьце ад галін да кораня.

Хаця чыстых пачуцьцяў нямнога - столькісама, колькі чыстых рухаў у слоўніку мовы прасьветаў, любы выраз чалавечага твару выяўляе сабой такую неверагодную пачуцьцёвую складанасьць, што для апісаньня яе словы гэтага слоўніка вымушаны зьбірацца ў сказы, а сказы ў аповеды. Унутры радасьці можа хавацца гора, а ўнутры яго - дарога ад суму да адчаю.

Пакуль глядач чытае мігі дзейнікаў на вонкавай сцэне і перакладае іх пачуцьці, мова пачуцьцяў аб'ядноўвае адны пачуцьці іншымі, утварае з адных пачуцьцяў новыя, узрошваючы дрэва пачуцьцяў да яго кораня. І калі ён урэшце зьяўляецца як нечаканы дар асалоды, твор набывае сваю цэласьць і адзінства. Але для гэтага ён мусіў спачатку ўжо быць перакладам з дрэва пачуцьцяў у мову мігаў.

Мастацтва змушае перажываць пачуцьці з дапамогай мігаў. Мастацтва робіць адно, а насамрэч робіць другое. Мастацтва зьяўляецца не тады, калі творца стварае твор, а тады, калі ён скіроўвае свой погляд на нутраную сцэну і знаходзіць там дзейнікаў, якімі можа таемна кіраваць, пачуцьці. 

Тэорыя мастацтва ўзьнікае як тэорыя пачуцьцяў (αἴσθησις). Існасьць мастацтва Арыстотэль і Бгарата вызначаюць як выкліканьне пачуцьця (rasa, πάθος) праз перайманьне (anubhava, μίμησις). У такім разе ў мастака ёсьць два галоўныя сродкі - вонкавы і нутраны. Калі вонкавы сродак - гэта веданьне, якімі мігамі выклікаць пачуцьці, то нутраны - гэта веданьне мовы пачуцьцяў, іх слоўніка, правілаў злучэньня ў сказы, а сказаў у дрэва пачуцьцяў. І збольшага раней тэорыя мастацтва была дасьледваньнем толькі вонкавага сродку.

Мова пачуцьцяў - гэта вытвор мовы рухаў. У аснове мовы рухаў знаходзіцца мярэжа прасьветаў, сымбалічная матрыца, што стварае тую бездамоўную мову, на якой людзі дамаўляюцца пра агульныя назвы. Гэта той вялікі стыль, які знаходзіцца ў аснове сутворы і адрозьнівае сабой народы. Таму пачуцьці ў кожанага народу свае і кожны народ варты сваёй уласнай тэорыі мастацтва. 

Мастацтва, што мае ўласную паэтыку, тэорыю мастацтва, - гэта мастацтва вялікага стылю. Яно адрозьніваецца ад мастацтва, што мае чужую паэтыку, таксама як мова, што мае ўласную граматыку, ад мовы, што мае чужую. Стварыць мастацтва вялікага стылю - гэта значыць загаварыць на ўласнай мове пачуцьцяў, перавесьці погляд з вонкавай сцэны на нутраную. 

Мова рухаў - гэта нутраны сродак мастацтва, што дазваляе ствараць дрэвы пачуцьцяў любой складанасьці, згортваць іх у аповеды, а затым разгортваць іх у адваротныя дрэвы. Яна дазваляе стварыць тэорыю мастацтва не вакол сродкаў і спосабаў выражэньня, а вакол той гульні пачуцьцяў, што адбіваецца ў люстэрку нутраной сцэны. Гэта той ключ, што адчыняе дзьверы да маствацтва ліючайся формы.