Jul 19, 2013

Глыбіня мовы



Кніга паэзіі зьбірае вершы ў цэлае як верш зьбірае радкі, і робіць гэта цэлае падзеяй у часе культуры. Але падзея паэзіі і падзея кнігі адбываюцца ў розных вымерах. Кніга патрэбна паэту, каб адштурхнуцца ад яе, дазволіць сабе быць іншым. Паэт рухаецца як мэдуза ў моры мовы.

Паэзія бывае вельмі рознай. Чым вымяраецца гэтая рознасьць? Што ўтварае меру паэзіі? Рышы Бргаспаті Ангіраса параўнаў паэтаў з азёрамі: “Адны - як азёры па рот глыбінёй, другія - па плечы, а ў іншых можна купацца” (Ṛgveda, 10, 71-7). Паэзія адрозьніваецца глыбінёй мовы, тым, наколькі глыбока ў яе можна зайсьці, разгадваючы яе загадкі.

Верш мае прынамсі дзьве плашчыні. Адна відавочная - паверхня, другая схаваная - дно. Але, тое, што здаецца дном, можа зноў выявіцца паверхняй, за якой хаваецца новая глыбіня. І кожная новая глыбіня мае свой сюжэт і свае падзеі, неяк зьвязаныя з усімі іншымі ўзроўнямі верша. Так утвараецца цэлая архітэктура глыбіняў. 

“Свамову” не атрымаецца проста прачытаць. Гэтыя вершы глыбяцца. Можна і патануць. Іх трэба чытаць раз за разам, адкрываючы новую глыбіню мовы.

Краскай сярод быльля, велета велеагнём
іскры сыпаць уверы – зьнічы ў пракаветных дубровах.
                                                                “Свамова”

Пра што ён увогуле гаворыць? Што такое Свамова? Быльлё - гэта мноства травы, пустазельле. Сярод гэтай травы зьяўляецца краска, кветка. Але быльлё - яшчэ мноства ўсяго мілулага, былога. Краска ўваскрасае, адраджаецца. Сярод пустазельля памерлага зьяўляецца краска новага жыцьця. Краска - як жывое сонца - распускае пялёсткі ўва ўсе бакі.

Велет - гэта адмена слова “волат”. У велеце гучыць “вялець”, воля, свабодны, нічым не абумоўлены чын. Волат - гэта пераклад “героя”. Створаны паводле старабеларускай  мадэлі “веле-агонь” - гэта вялікі агонь. І праз сувязь зь велетам - агонь волі. Чым вялікі агонь адрозьніваецца ад проста агня? Вялікі агонь - пачатак агнёў, агонь у прынцыпе. Вялікі агонь волата. Узгадваецца Прамэтэй, які аддаў агонь багоў людзям. Перанос агня зь неба на зямлю ўтварае сувязь, мост, вось паміж агнём багоў і агнём людзей. Тое, што было краскай у полі, стаецца цяпер агнявой кветкай паўстаньня тытана, агнём багоў, зьяўленым на зямлі. 

Як краска раскрывае пялёсткі, вялікі агонь рассыпае іскры, якія становяцца зьнічамі, сьвятарнымі агнямі продкаў. Зьніч аднакарэнны слову “зной”. Гэтым словам у іншым месцы кнігі перакладаецца санскрыцкі “тапас”, жар-пакута, што ствараецца аскезай. Водле Ведаў, на пачатку “магутою жару ўзьнікла тое адно” (Ṛgveda, 10, 129-3). Акрамя таго, зьніч перагукаецца і з коранем “знаць”. І тады зьніч - тое, чым знаюць, агонь знаньня, асьвятляючы быцьцё.

Два радкі, не называючы прама, ствараюць нешта, што ўзьнікае само зь сябе і расьце зь сярэдзіны ўва ўсе бакі, разварочваючы сябе. Яно прыносіцца сюды, на зямлю увасабленьнем волі, і зноў і зноў раскрываецца зь сябе ўва ўсе бакі. Але прычым тут “уверы”? Вера - сувязь паміж тым і гэтым, доўжным і існым. Мост, невідочная вось, што трымае гэты шлях адкрытым.

Трэба памятаць што гаворка ўвесь гэты час ідзе пра Мову. Самаўзьнікаючая ўваскрасаючая краска - гэта Мова. Агонь багоў, прынесены волатам на зямлю - гэта Мова. Сувязь, што ўтвараеца гэтым спускам зь неба - гэта Мова.

З выселкаў гарадоў дзяць патаемна свадом,
якому ня будзе месца, якога ня знойдзе вораг.

Выселкі - калёніі, паселішчы. Горад - агароджанае месца, мяжа нутранога і вонкавага. Калянізацыя, экспансія цывілізацыі адбываецца ад цэнтру да пэрыфэрыі. Горад  - дамы. Дом таксама этымалягічна значыць абмежаванае месца. Дзяць - значыць ставіць, будаваць, адноўлены корань, родны санскрыцкаму dhyai, што значыць "засяроджваць увагу, мэдытаваць". Пра што ён гаворыць тут -  “з выселкаў гарадоў таемна будаваць свой дом”?

Пра адваротны, цэнтраімклівы рух, пра рух насуперак часу. Зьяўляецца мова, мова стаецца культурай, культура цывілізацыяй, гэты распаўсюд складае цэнтрабежны рух прынцыпа да яго праявы, ад гарадоў да выселкаў. Але гэты цэнтрабежны рух - яшчэ і рух аддаленьня ад  прынцыпу, рух да інэрцыі і заняпаду. Ад першаснага творчага выруху застаюцца аскепкі, рэшткі, пакінутыя выселкі. Той, хто зьбірае гэтыя аскепкі назад у цэласьць, сьціскае руку ў кулак, зьбірае скарбы чыстай мовы з народных песень і старабеларускіх твораў, ідзе адваротным шляхам, ад пэрыфэрыі да цэнтру. Тое, што раскрылася ўва ўсе бакі ў першых двух радках, пачынае тут сьціскацца.

Гэты высілак сьцісканьня ўтварае абмежаваную цэласьць, сваю форму, свой дом. Слова “таемны” мае яшчэ адзін схаваны сэнс - гэта яшчэ “та-емны”, “імаючы, схопліваючы Тое”. “Дзяць патаемна” - гэта яшчэ і схопліваць Тое. Ад кораня “імаць” утвараецца “імя”. Іманьне таго - і ёсьць та-ява, утварэньне імёнаў, ономатэзіс. Мову стварылі паэты, імядзеі (nāmadheya), ономатэты, рухавыя мыслам. Свамова - свой дом, зроблены з імёнаў Таго, цэнтраімклівым высілкам адваротнага часу руху. Тут цяжка не ўзгадаць і “дом быцьця” Гайдэгера.

Вечна на раздарожжы, але заўжды напрасьцяк
паварочваць і меншаць, выбіраючы стор у жмені.

Раздарожжа - месца, адкуль разыходзяцца дарогі, цэнтр, засяроджаньне. “Вечна на раздарожжы” мусіць выклікаць устойлівыя асацыяцыі разгубленасьці беларускага героя, што ня можа выбраць сваю дарогу паміж усходам і захадам. Але тут дарога ўжо назаўжды выбрана. Заўжды на раздарожжы і прыгэтым заўжды прама - гэта ўверх па вэртыкалі, сусьвету, што ніколі ня рухаецца і заўсёды прамая.

Паварочваць і меншаць. Вось кола паварочваецца і намотвае на сябе ніткі ростаняў, зьбіраючы іх у клубок. Стор - гэта корань “прасторы”, распасьцягу і пашырэньня. Жменя - гэта зноў сьцісканьне рассыпанага, згубленага, зьбіраньне ў адно многага. Зноў адваротны рух, які змотвае разматанае, сьціскае разгубленае, зьбірае і засяроджвае прастору ў кропку для новага выбуху.

Гоячы рваныя раны, згуснуць крывёю няўзнак,
скаціцца ў неба сьлязой нашчадка ў астатнім калене.

Цела загойваецца, цаляецца. Частковае сьціскаецца і зьбіраецца ў адно, цэлае. Цела, частка матэрыі, зьбітраецца ў адзінства воляй духу. Імёны сьціскаюцца таявай у цела новай Мовы. Вось кола, што змотвае на сябе роспач ростаняў і ператварае іх у нязломную адзіную волю, чорная дзіра, што зьбірае ў сябе прастору, для выбуху новым сусьветам. “Сьляза ў небе” - гэта выбух звышновай зоркі. Кроў - знак роду, дрэвавітай сувязі продкаў і нашчадкаў. Апошні нашчадак становіцца першым продкам. Пуруша - папярэднік - гэта паводле традыцыйнай этымалёгіі той, хто спаліў усё, што было перад ім. Продак, які ўсяму папярэднічае. Каб ствараць мову, даваць імёны, трэба стаць у гэты стан пачатку, першаснасьці і папярэднасьці.

Праз адчай неабходных гор роіць сваю раку,
бераг раю нястомнай валвой вымываючы з бруду.

 Рака - тое, што рынае, плыве і зносіць. Роіць - прычынны дзеяслоў ад адноўленага кораня “рыць”, плынаць. Роіць раку - значыць змушаць плысьці раку, вытачаць плынь, быць крыніцай. Рай уяўляўся продкам як Востраў Буян, на якім узвышалася Залатая Гара. Мова ўяўляецца як Рака, стыхія Вады, што вымывае сваімі хвалямі з бруду страчаны рай. Багіня Мовы ў Ведах - Сарасваті - таксама Вялікая Рака. Рай, палярнае месца-час, стан Залатога Веку - полюс чысьціні сьвету. Але Мова і ёсьць сьвет. Мы жывем у Мове. Чысьціня Мовы і ёсьць чысьціня сьвету. Ствараць Мову - значыць замест пошуку дарог празь неабходныя горы, стаць крыніцай сваёй ракі, якая сама сабе знаходзіць дарогу і сваёй чысьцінёй  аднаўляе райскае палярнае месца.

З іскварнага поўдня на поўнач, з поўначы ў паўнаноч, 
у беспамочча сьцюжы сьлядамі чорнай каровы

Сьпёка, сквар адпавядае расьцісканьню і пашырэньню. Холад, сьцюжа - сьцісканьню і зьбіраньню. Поўдзень - краіна сьпёкі, поўнач - краіна сьцюжы. Поўдзень - гэта поўны дзень. А поўнач - поўная ноч. Дзень - абсяг праявы, быцьця. Ноч - абсяг непраяўленага, нябытнай паўнаты магчымасьці быцьця. Рух з поўначы на поўдзень - гэта звычайны рух сонца і сьвету, ад ночы да дня, ад раніцы да вечара, ад нараджэньня да сьмерці. Рух з поўдня на поўнач - гэта адваротны рух насупак часу і сьвету, ад дня да поўнай ночы, рух вяртаньня да пачатку. Карова - старажытны знак Мовы, што мае чатыры нагі. Адна нага - праяўлены сьвет, тры - непраяўленая магута. Чорная карова Ночы - гэта непраяўленая магута Мовы. Праяўленая мова, словы, сказы, вершы - гэта сьляды чорнай каровы Мовы, якая маўчыць. Па сьлядах Мовы можна прыйсьці да пачатку Мовы.

воля да руху вядзе нас празь невымоўны дождж
зноем сваемным таемнай Свамовы.

Поўнач - месца полюсу. Полюс - гэта цэнтр кола, месца ў якім руху няма. Але, парадаксальна, гэтае месца мае самы хуткі, імгненны доступ да любой часткі кола. Усё кола існуе для яго восі адразу. Рух на поўнаноч, у неруш і невымоўе, атрымліваецца дасягненьнем найвялікшай хуткасьці. Хуткасьць - тое, чым і Плятон, і Шанкарачарйа апісваюць старажытных паэтаў. Бо імёны спыняюць рух. І толькі той, хто рухаецца хутчэй за рух, можа яго спыняць. Паэтам, імядзеем, называецца той, хто “бачыць увесь рух адразу”. У такім разе воля да сваёй мовы, таймаваньня сваіх імёнаў, аказваецца воляй да найвышэйшага руху.

Верш загадвае загадку, і прыгэтым нібыта называе разгадку - усё гэта Свамова. Але разгадка нічога не разгадвае і выяўляецца яшчэ адной загадкай пра тое, пра што нельга сказаць інакш, як непрамой мовай паэзіі. Тое неназыванае перажывае цягам верша імклівыя ператварэньні. Мова расьцьвітае і ўваскрасае як краска ў полі былога, распускаецца ўва ўсе бакі агнём багоў, прынесеным на зямлю волатам, затым зьбіраецца з рэштак былога ў невідочны Дом Імёнаў, становіцца вэртыкальным шляхам і восьсю, што змотвае ростані прасторы, згусае кроўю, задзіночваецца і цаляецца ў цела, выбухае звышновай зоркай, становіцца крыніцай і ракой, вымываючай з бруду райскую чысьціню сьвету, чорнай каровай непраяўленага і сьлядамі таймаваньня імёнаў, рухам і яго спынам. Мова разварочваецца і згортваецца, зьбіраецца і прасьціраецца як пульсацыя, сэрцабіцьцё сусьвету.

Але і гэта ня дно. Гэтая архітэктура этымалёгіяў, лягістыка мэтамарфозаў, якую яшчэ можна прасачыць і апісаць, служыць як сродак яшчэ нечаму, што і зьяўляецца загаданым. І калі мы праходзім гэтымі множнымі шляхам, яно раптам проста ўзьнікае ў нас, і тады мы знаем, але ўжо ня можам расказаць прамой мовай.

Гэта кніга глыбіні. “Свамова” - гэта паэзія этымалёгіі, чыстай мовы. Перагукі, агульнае гучаньне - тут не эўфанічныя эфэкты, а верны знак намеранай адмысловай загадкі, каранёвага мысьленьня. Мова “Свамовы” - гэта тая беларуская мова, якой бы яна магла быць, разьвіваючыся сама зь сябе. Свабодная мова, якой можна самастойна думаць пра сьвет і называць сьвет. 

“Свамова” - гэта паэзія індаэўрапейскай міталёгіі і архетыпаў. Яна зварочваецца не да культурнага фонду мадэрну, а да падставовага і фундамэнтальнага ў чалавеку, да пачаткаў культуры і мовы. Гэта не паэзія гіпэртэксту. Тут няма адсылак і алюзій на створанае іншымі. Гэта паэзія пачынаецца спачатку.

Бы рэкі рэк, галінячысь, ня знаюць прасваіх вяршынь,
але нясуць у цёплых водах адпеў лядзяных языкоў,
мы разышліся безьязыка па стадарогасьці цясьнін,
каб, захапіўшы наша мора, падняцца зноў.
                                                           “Паварот”