Свой час

Дзея часу проста адкрываецца і закрываецца і гэтым утварае імгненьне. Кожнае новае імгненьне адбываецца ўнутры папярэдняга. Імгненьні складаюць пасьлядоўнасьць, якая расьце ў глыбіню, не губляючы сваёй паверхні.

Дзея часу рухаецца мовай часу. Мова часу зьмяшчае мноства розных часоў, прывязаных да першаснай дзеі часу. Іх імгненьні маюць розную даўжыню і адбіваюць розны бой. Дзеі часу разам утвараюць рэчыва часу. 

Дзея часу б'ецца ў сэрцы грамады дзеяў, мове народу, вялікім чалавеку. Кожнае імгненьне прастора явы зьнікае і наноў ствараецца. Кожнае імгненьне толькі стварае, але стварэньне на месцы іншага нібыта ўтварае зьнікненьне. 

Абнаўленьне прасторы чытае і выконвае намер. Намер - гэта намер зьмены зь нечага ў нешта. Намер, вонкавы да часу, злучае два імгненьні ў адзін рух. Намер у намеры ўтварае прастору руху, што галініцца як дрэва.

Рух, зьмешчаны ў мову руху, паўтараецца сваім выказваньнем і ўтварае круг. Прастора руху падзяляе круг на часткі. Долі прасторы ўтвараюць староны сьвету, усход і захад, поўдзень і поўнач. Кожная старана прасторы змыслова і якасна іншая.

Прастора руху ўтварае вобраз часу. Вобраз часу накладаецца на рэчыва часу і супрацьстаіць яму. Вобраз часу трывае і працягваецца, пакуль зьмяняюцца імгненьні, разьмяшчаючы ў сабе ўсе іншыя намеры.

Вобраз часу таксама ўтварае круг, ён сканчаецца, а затым паўтараецца. Гэта ў вобразе часу існуюць мінулае, цяперашняе і будучыня. Тое, што ўтварае староны сьвету, тут утварае раніцу і вечар, дзень і ноч, вясну і восень, зіму і лета. Вобраз часу сьпярша дзеліцца на вякі і эпохі, і толькі пасьля напаўняецца зьместам.

Як і дзея часу, вобраз часу належыць мове грамады. Рух - гэта намер, таму вобраз часу, каляндар - гэта воля народу. Вобраз часу стаіць паміж рэчывам часу і часткамі грамады, забясьпечваючы чарговасьць і адначаснасьць выкананьня намераў адносна адной прасторы явы.  

Усе іншыя намеры сьпярша ўкладаюцца ў намер вобразу часу, які паступова аддае свае рухі імгненьням. Дзея часу глыбіцца і брыняе напаўненьнем прасторы явы і кожнае імгненьне зьмяшчае ў сабе ўвесь сусьвет.

Самаразгортваньне грамады зьмяшчае ўсю мову гарамады ў кожную яе частку. Такім чынам, кожная яе доля мае сваё сэрца, што ўвесь час б'ецца, нараджаючы імгненьні, і свой вобраз часу, што накладаецца на гэтае рэчыва.

Кожны народ і кожны чалавек мае свой час, сваё рэчыва часу і свой вобраз часу. Кожнае дзеяньне народа і дзеяньне чалавека сьпярша разьмяшчаецца ў яго вобразе часу, і толькі затым спаўняецца.

Агульны вобраз часу становіцца месцам быцьця агульнага дзеяньня. Усе дзеяньні, што былі асобна, тут апынаюцца разам, у адным часе, атрымліваюць сваю чаргу і пасьлядоўнасьць, сваю долю.

Дзеі, укладзеныя ў вобраз часу, затым чытаюцца і ўтвараюць аповед часу, гісторыю. Аповед часу існуе толькі ў сутворы, што ўтвараецца разьмеркавай мовай грамады. Аповед часу зьяўляецца часткай спадчыны, дзе ўсе аповеды часу ўтвараюць аповед аповедаў.

Мова падказвае, што словы "шчасьце" і "час" родныя слову "частка", а частка - гэта частка поўнага. Шчасьце - гэта бачыць спаўненьне свайго намеру, калі воля зьдзяйсьняецца. Шчасьце - гэта быць своечасовым, быць у свой час і мець свой час.

Вобраз свайго часу мае кожны раз узнаўляцца, утвараючы прастору для новых дзеяў. Кожны новы дзень - гэта новы намер дня, і кожны новы год - гэта новы намер году. Тады ў сярэдзіне гэтага круга ўзьнікае стажар часу.

Калі вобраз часу сканчаецца, нехта мае сказаць яго зноў. У мове народу мае быць частка, што зноў і зноў выказвае намер свайго часу, каб у дзеяў было месца быць, каб аповед народу быў аповедам шчасьця. Нацыяналізм - гэта перадусім тая сіла, што нясе адказнасьць за свой час і яго аповед, а не за прыстасаваньне народу да іншых сучаснасьцяў.

Каб стварыць сваю вялікую сутвору, трэба сьпярша знайсьці для яе месца ў сваім часе, бо ў чужым часе для яе ніколі ня будзе месца. Трэба мець адвагу ўкладаць свае дзеі ў свой час, нават калі ў іншых люстэрках яны ня будуць мець ніякіх адлюстраваньняў. І свой вялікі аповед можна стварыць, толькі прачытаўшы яго зь летапісу свайго часу.

Цела нораву

Мова пачуцьцяў стварае адны пачуцьці ў адказ на другія, зьяўляе адны пачуцьці на месцы іншых. Яны зьяўляюцца перад тварам чуваньня як дар асалоды, які яно адмаўляецца ствараць само наўпрост.

Прыгэтым чуваньне заўсёды захоўвае магчымасьць умяшацца, дадаўшы ў прастору ўтварэньня пачуцьцяў свой рух, зьмяніўшы гэтым хаду аповеду. Тады на тканіну ад-чуваньняў накладаецца ўзор у-чуваньняў.

Насуперак мове адчуваньняў, што складае прыродны крываток цела асалоды, чуваньне стварае сваю ўласную мову ўчуваньняў, робячы свае ўмяшаньні ў прастору пачуцьцяў трывалымі.

Калі ў мове адчуваньняў наступ спараджае адступленьне, і гэта ад'яўляецца ў целе асалоды дарам жаху, то адваротны наступ зьяўляецца як выказваньне мовы ўчуваньняў і ад'яўляецца як вырух сьмеласьці.

Захаваная ў мове ўчуваньняў сьмеласьць ў адказ на выклік мовы пачуцьцяў, складае ўжо звычай сьмеласьці. А ўзятая разам мова звычаяў - рашэньні здушаць гнеў, адмаўляцца ад прыцягальнага, рушыць насустрач страху - складаюць нораў.

Такім чынам вакол цела асалоды пакрысе вырастае яшчэ адна тонкая абалонка, цела нораву, што складаецца з мовы звычаяў. Звычай як рух складаецца з двух крылаў, адчуваньня і ўчуваньня, кожнае зь якіх можа быць цэлым дрэвам пачуцьцяў.

Цела нораву ў мове чалавека ёсьць асобнікам цела нораву ў мове чалавецтва. Нораў народу спускаецца да чалавека як дабро і выяўляецца ў звычаях грамады.

Тое, што ў мове нораву складае адзінае правіла, у прасторы явы чытаецца як разнастайнасьць паводзінаў. Прыгэтым кожны рух паводзінаў перакладаецца адразу і ў мову адчуваньняў, і ў мову звычаяў, і ўспымаецца адразу з абодвух бакоў. 

Зьяўленьне мовы нораваў робіць магчымым суперажываньне. Цяпер кожны дзейнік на вонкавай сцэне бачыцца як звонку, з гледзішча мовы адчуваньняў, так і знутры, з гледзішча мовы нораву. 

Гледзячы на сцэну, чуваньне ўжо ня проста будуе дрэва адчуваньняў, але адначасовы адбудоўвае дрэва нораву кожнага ўдзельніка аповеду. Сам нораў гледача ўтварае яшчэ адны вочы, напрамленыя на сцэну.

І адначасовы з тым, як цела асалоды нарэшце атрымлівае ў дар дрэва адчуваньняў, цела нораву ня стрымліваецца, умешваецца ў хаду аповеду, і расьце новым звычаем.

Хмара

покі хмара ня знае,
чым упадзе на дол,
неба яшчэ гадае,
чым разарве прастор,
тое, чаго ня зьзяе,
зараз ужо маўчыць,
тое, што гукам стане,
зараз ужо дрыжыць

Рака

па-над белай зямлёй

тонкай чорнай зьмяёй
як ты цячэш, рака,
зараз, калі няма
нават маіх сьлядоў
тых каля берагоў,
дзе над ціхай вадой
мы маўчалі з табой

Мастацтва

У той час як увага гледача напрамлена наперад, туды, дзе на сцэне перад ім разгортваюцца рухі дзейнікаў, увага стваральніка напрамлена ў адваротны бок, дзе сцэнай для яго ёсьць сама ўвага гледача, а дзейнікамі выступаюць пачуцьці, якія ён у ім выклікае.

Ёсьць строгая адпаведнасьць і адначасовасьць рухаў на гэтых дзьвюх сцэнах: кожнае дзеяньне на вонкавай сцэне адгукаецца пачуцьцем на сцэне нутраной. Але пакуль рухі на вонкавай сцэне зьмяняюць адно аднаго пасьлядоўна, усе пачуцьці на нутраной сцэне трываюць і зьбіраюцца ў адну складаную будову, адваротнае дрэва, што расьце ад галін да кораня.

Хаця чыстых пачуцьцяў нямнога - столькісама, колькі чыстых рухаў у слоўніку мовы прасьветаў, любы выраз чалавечага твару выяўляе сабой такую неверагодную пачуцьцёвую складанасьць, што для апісаньня яе словы гэтага слоўніка вымушаны зьбірацца ў сказы, а сказы ў аповеды. Унутры радасьці можа хавацца гора, а ўнутры яго - дарога ад суму да адчаю.

Пакуль глядач чытае мігі дзейнікаў на вонкавай сцэне і перакладае іх пачуцьці, мова пачуцьцяў аб'ядноўвае адны пачуцьці іншымі, утварае з адных пачуцьцяў новыя, узрошваючы дрэва пачуцьцяў да яго кораня. І калі ён урэшце зьяўляецца як нечаканы дар асалоды, твор набывае сваю цэласьць і адзінства. Але для гэтага ён мусіў спачатку ўжо быць перакладам з дрэва пачуцьцяў у мову мігаў.

Мастацтва змушае перажываць пачуцьці з дапамогай мігаў. Мастацтва робіць адно, а насамрэч робіць другое. Мастацтва зьяўляецца не тады, калі творца стварае твор, а тады, калі ён скіроўвае свой погляд на нутраную сцэну і знаходзіць там дзейнікаў, якімі можа таемна кіраваць, пачуцьці. 

Тэорыя мастацтва ўзьнікае як тэорыя пачуцьцяў (αἴσθησις). Існасьць мастацтва Арыстотэль і Бгарата вызначаюць як выкліканьне пачуцьця (rasa, πάθος) праз перайманьне (anubhava, μίμησις). У такім разе ў мастака ёсьць два галоўныя сродкі - вонкавы і нутраны. Калі вонкавы сродак - гэта веданьне, якімі мігамі выклікаць пачуцьці, то нутраны - гэта веданьне мовы пачуцьцяў, іх слоўніка, правілаў злучэньня ў сказы, а сказаў у дрэва пачуцьцяў. І збольшага раней тэорыя мастацтва была дасьледваньнем толькі вонкавага сродку.

Мова пачуцьцяў - гэта вытвор мовы рухаў. У аснове мовы рухаў знаходзіцца мярэжа прасьветаў, сымбалічная матрыца, што стварае тую бездамоўную мову, на якой людзі дамаўляюцца пра агульныя назвы. Гэта той вялікі стыль, які знаходзіцца ў аснове сутворы і адрозьнівае сабой народы. Таму пачуцьці ў кожанага народу свае і кожны народ варты сваёй уласнай тэорыі мастацтва. 

Мастацтва, што мае ўласную паэтыку, тэорыю мастацтва, - гэта мастацтва вялікага стылю. Яно адрозьніваецца ад мастацтва, што мае чужую паэтыку, таксама як мова, што мае ўласную граматыку, ад мовы, што мае чужую. Стварыць мастацтва вялікага стылю - гэта значыць загаварыць на ўласнай мове пачуцьцяў, перавесьці погляд з вонкавай сцэны на нутраную. 

Мова рухаў - гэта нутраны сродак мастацтва, што дазваляе ствараць дрэвы пачуцьцяў любой складанасьці, згортваць іх у аповеды, а затым разгортваць іх у адваротныя дрэвы. Яна дазваляе стварыць тэорыю мастацтва не вакол сродкаў і спосабаў выражэньня, а вакол той гульні пачуцьцяў, што адбіваецца ў люстэрку нутраной сцэны. Гэта той ключ, што адчыняе дзьверы да маствацтва ліючайся формы.

Люстра

яшчэ ня зьзяе срэбным пылам

таго люстэрка шкло, ў якім,

складуцца нашых лёсаў рысы,

сабой стварыўшы твар адзін,

дзе верным знакам кожны рух

здабудзе дарам цэль адвечны,

калі, празорыўшы, скранецца

у новым целе новы дух

Цела асалоды

Аднойчы адчуўшы смак, чуваньне можа ўзнавіць яго, проста ўзгадаўшы, не зьвяратючыся да рэчы, ад якой той сьпярша паўстаў. Таму і першы, і другі смак належаць толькі чуваньню, бо ўтвараюцца зь яго боку, а ня з боку рэчы.

Нішто не замінае чуваньню ўтварыць самастойна любыя смакі, нават тыя, якое яно ня можа ўзгадаць, ніколі іх не перажыўшы раней. І тое самае - з усімі іншымі пачуцьцямі.  Яно магло б радавацца без прычын, адчуваць любыя смакі і дотыкі, але ня робіць гэтага. 

І нават калі яно робіць гэта, у сьне, дзе ўсё залежыць толькі ад яго, чуваньне ўсё адно тлумачыць свой зьмест менавіта як ад-чуваньне, чуваньне ў у адказ на яву. Інакш яно не дае асалоды. Каб быць асалодай, адчуваньне мае быць толькі адруховым.

Пачуцьці спараджаюць адно аднаго і зьнішчаюць адно аднаго як пяць пратвораў у кітайскай традыцыі. Страх спараджае гнеў і зьнішчае радасьць. Радасьць спараджае спакой і зьнішчае сум. І так бясконца.

Каб даваць асалоду, адчуваньне мае ўтварацца нібы без удзелу чуваньня і давацца яму як дар, не зважаючы на тое, што яно само здольна яго ўтварыць. І больш за тое, атрымліваючы гэты дар, яно кожны раз само яшчэ раз утварае яго, чытаючы яго.

Каб быць дарам і чытвом, пачуцьці маюць складаць мову пачуцьцяў. Гэта правілы мовы пачуцьцяў робяць іх адчуваньнямі, прызначаючы, што адно пачуцьцё зьяўляецца ў адказ на другое, а трэцяе ў адказ на другое.

Правілы мовы пачуцьцяў чытаюць сувязі адных пачуцьцяў як іншыя пачуцьці, а іх сувязі як яшчэ адны пачуцьці, утвараючы такім чынам цэлыя дрэвы адчуваньняў, пачуцьцёвыя рэчы. Выказваньне мовы пачуцьцяў вынікае для чуваньня як дар асалоды, які яно чытае, і чытаючы, стварае.

Калі чуваньне хоча перажыць адчуваньне, яно не стварае яго, бо стварэньне зьнішчыць яго адруховую асалоду. Замест гэтага яно бярэ ўдзел у гульні пачуцьцяў: як зрабіць так, каб у выніку жаданае апынулася перад яго поглядам як дар, а ня ўласны твор.

Яно робіць крокі на адным узроўні, каб атрымаць вынікі ад мовы пачуцьцяў на другім. І калі колькасьць удзельнікаў гэтай гульні павялічваецца, узьнікае відовішча пачуцьцяў, тэатр эмоцый. Хаця чуваньне здольна перажыць каханьне самотна, для асалоды яму патрэбны іншы ўдзельнік.

Дар адчуваньня прадстаўлены перад тварам чуваньня неадрыўна і станоўна як прастора адчуваньня, зьмест якой увесь час мяняецца мовай пачуцьцяў і зноў чытаецца чуваньнем. Усе іншыя прасторы для чуваньня стаюцца толькі сродкамі ўплыву на гэтую адзіную прастору, кіраваць якой прама яно адмаўляецца.

Агортваючы сабой чуваньне, будучы да яго найбольш блізкім, адчуваньне разам з мовай пачуцьцяў складаюць ягонае першае цела, цела асалоды, самую блізкую кашулю. А кожная іншая прастора ўтварае яшчэ адно цела, што агортвае сабой папярэдняе.

Такім чынам, усё што зыходзіць з чуваньня спачатку атрымлівае ў целе асалоды выяву пачуцьця, эмоцыі, і толькі затым перакладаецца ў думкі, словы і ўчынкі. І ўсё, што вяртаецца чуваньню, становіцца ў рэшце рэшт пачуцьцём, і падносіцца яму як дар асалоды. 

Мова пачуцьцяў

З Духам Цяжару размаўляе Заратуства ў Ніцшэ і яго абвяшчае сваім ворагам. "Той, хто навучыць людзей лётаць, зрушыць усе межавыя камяні. Ён прымусіць самыя камяні лётаць, і новым імем назаве зямлю — імем "лёгкая"."

Сапраўды, няма для чалавека нічога недасяжнага, калі выяўляе ён волю і ставіць цэлі. Ён мог бы зьдзейсьніць немагчымае, дасягнуць небывалай велічы, мог бы лятаць наяве. Лятаць - значыць бесьперашкодна зьдзяйсьняць любую волю. 

Але пэўная сіла прыціскае яго да Зямлі, напаўняючы рэчы вагой дабра і зла. Гэта Дух Цяжару напаўняе чалавека стомай, адчаем, а пасьля вяртае яго ў сон, дзе да яго прыходзіць Дух Лёгкасьці.

Бо ёсьць ужо ў чалавека прастора, дзе ён можа лятаць. Там, у сьне, дзе пануе Дух Лёгкасьці, усякая воля зьдзяйсьняецца цалкам і адразу. І маючы гэтую прастору ў сваёй непадзельнай уладзе, ён ня ставіць сабе ніякіх вялікіх цэляў, а проста адпачывае.

Аказваецца, патрэбна яму зусім ня веліч, і не дасягі, а іх цяжар і цьвёрдасьць. Толькі супраціў рэчаў робіць іх для чалавека сапраўднымі. Толькі тады, калі атрымлівае адпор, прымае ён жыцьцё за праўду.

З Духам Лёгкасьці размаўляе Катул у 51-ым вершы і яго абвяшчае сваім ворагам. "Лёгкасьць ёсьць, Катуле, табе цяжарам. Лёгкасьць робіць прагным цябе над меры. Лёгкасьць моцных здаўна князёў і панствы нішчыла цалкам".

Невыносная лёгкасьць быцьця прымушае несьмяротнага стаць чалавекам, ваяроў шукасць сьмерці на полі боя, уладара дзяржавы прайграць сваё княства ў косткі, а герояў рамана Кундэры вярнуцца ў акупаваную Чэхію.

Дух Лёгкасьці ўраўнаважвае Дух Цяжару і на іх мяжы ўзьнікае Дух Спакою. Гэта ён пануе, калі ў раўнавазе чалавек цешыцца пэўнасьцю і цьвярозасьцю быцьця, не імкнучы наперад, і не зварочваючы назад.

Тры гэтыя духі ўвесь час зьмяняюць і перамагаюць адно аднаго, і толькі колазваротная суплынь гэтай зьмены і робіць сьвет рэчаісным і сапраўдным. Бо варта толькі аднаму зь іх перамагчы напоўніцу, уся сапраўднасьць адразу зьнікне.

Тры гэтыя духі - гэта тры пачуцьці, тры вялікія эмоцыі. І гэтыя тры пачуцьці - гэта напраўду тры рухі - ўзыходны, зыходны і роўны. З гэтых трох рухаў можна ўтварыць усе засталыя, укладаючы іх адно ў адно, утвараючы цэлую мову пачуцьцяў.

У ведавай спадчыне яны зьяўляюцца як тры кметы (guṇa) -  краса (rajas), цемра (tamas) ды іста (sattva), якія звычайна тлумачацца менавіта як тры эмоцыі - страсьць, ачмурэньне й спакой. З гэтых трох пачуцьцяў і складаецца (tri-guṇa-mayī) зман сапраўднасьці (māyā).

І вось, калі мова пачуцьцяў - гэта мова рухаў, і прастора явы таксама ўтвараецца мовай рухаў, тады выяўляецца, што як рэчыва сьвету, так і яго "сапраўднасьць", зроблена з адной і той самай мовы.

Кожны чалавечы рух, кожная чалавечая думка агорнута пачуцьцём, эмоцыяй і кіруецца пачуцьцём. Цяжка знайсьці ў чалавечай сутворы непачуцьцёвы твор і неэмацыйную думку. І тое, што выглядае такім, толькі стварае адпаведнае адчуваньне. Пачуцьцёвасьць не выдаляецца зь сьвету як яго будаўнічае рэчыва.

Усе думкі і ўчынкі выяўляецца агорнутым пачуцьцямі. Але чаго вартыя цэлі, калі ты ведаеш, што за цябе іх паставіў Дух Лёгкасьці, ды іх дасягненьні, калі вагой іх напоўніў Дух Цяжару? Чаго вартае пачуцьцё прыкрасьці, што ўзьнікае ад гэтага запытаньня, калі яно ўтвараецца з тых жа пачуцьцяў? 

Выйсьці за межы пачуцьцяў немагчыма, застаючыся ўнутры мовы цэляў, вартасьцяў і дасягненьняў, лёгкасьці і цяжару, дабра і зла. Узьняцца над пачуцьцямі можна, толькі авалодаўшы іх мовай, змусіўшы мысьленьне гаварыць імі як уласнымі катэгорыямі. 

І калі мысьленьне пачынае думаць пачуцьцямі, яно стварае яшчэ адну сапраўднасьць, мастацтва.

Сапфо, 31

Той здаецца мне да багоў падобным

чалавек, каторы з табой сам-насам

сеўшы побач, мовіць і твой салодкі

  слухае голас,

ды чароўны сьмех, што маё напраўду

сэрца біцца хутка ў грудзях змушае,

бо адразу, толькі цябе я бачу,

  страчваю мову,

мой язык маўкліва дранцвее, тонка

льюцца стромні полымя па ўсім целе,

зрок ня бачыць мой анічога, вушы
  поўняцца звонам. 

пот па скуры долу цячэ, трымценьне

ўсё сабой сягае, жаўцей за травы,

ёсьць я, ці ўжо блізу памерла пэўна,

  так падаецца.

пераклаў са старагрэцкай Міхаіл Баярын.

Катул, 51

Роўным богу той для мяне здаецца,
той, калі магчыма, вышэй за бога,
хто сядзіць паблізу цябе штознову,
       бачыць і чуе

сьмех салодкі твой, што ў мяне нябогі
ўсе пачуцьці скраў, калі я пабачыў
Лесбія, цябе, у мяне няма больш
       голасу ў роце,

мой язык дранцвее, агонь па целе
тонка льецца, звонам зьвіняць уласным
вушы, сховам ночы двайным сукрыты
       сьветачы зроку.

Лёгкасьць ёсьць, Катуле, табе цяжарам,
лёгкасьць робіць прагным цябе над меры,
лёгкасьць моцных здаўна князёў і княствы
       нішчыла цалкам.

пераклаў з лаціны Міхаіл Баярын