Цераз край

о келіх, перапоўнены нястачай

чырвоных вуснаў смаку і тугой

па дотыку далоні ўсхваляванай,

што цераз край заве ў сябе напой

Паўстаньне дзейніка

З гледзішча мовы руху выдзяленьне дзейніка - як таго, які дзейнічае, так і таго, на якога скіравана дзеяньне - зьяўляецца будаўнічым заданьнем. Бо напачатку, у коле прасьветаў, на аснове якога будуецца мова руху, ёсьць толькі рух, і яшчэ няма ні таго, хто рухаецца, ні таго, што ён рушыць, ні некага, ні нечага.

Узьнікненьне дзейніка пачынаецца з выдзяленьня і супастаўленьня двух рухаў. На гэты момант у сказе "чалавек мовіць" пакуль што "чалавек" - гэта такі самы дзеяслоў, як і "мовіць", толькі больш павольны. Ёсьць адзін рух, які захоплівае вобраз іншага руху, пранікае ў яго і рушыць яго. Дзейнік заўважаецца як супастаўленьне двух рухаў, адзін зь якіх зьяўляецца прасторай другога. І ў дадзеным выпадку гэта рух "чалавек" адбываецца ўнутры руха "ідзе".

У першаснай мове інда-эўрапейцаў словы, што азначаюць дзейнікаў, існасьці і рэчы, утвараюцца ад дзеяслоўных каранёў, што азначаюць дзеяньні, пры дапамозе афіксаў, што азначаюць спосаб удзелу ў дзеяньні. Прыгэтым, афіксы таксама паходзяць ад дзеяслоўных каранёў. 

Так, прыкладам, у санскрыце слова vad-i-tṛ 'моўнік' утвараецца ад кораня vad 'мовіць' афіксам tṛ, а корань tṝ азначае 'перасякаць'. Слова brah-man утвараецца ад кораня bṛh 'расьці' афіксам man, а корань man азначае 'мысьліць'. vad-i-tṛ узьнікае як 'працінаньне маўленьня', а brah-man - як 'мысьленьне ці ідэя росту'. 

Паніні выдзяляе толькі 6 удзельнікаў дзеяньня, і для ўтварэньня іх імёнаў дастаткова 6 афіксаў, але першасных афіксаў у санскрыце некалькі сотняў, і мяркуючы па тэксьце Uṇādi-sūtra, прысьвечанаму непрадуктыўнаму словаўтварэньню, іх было нашмат больш -столькі ж, колькі і каранёў.

Сучасныя намінатыўныя мовы па змаўчаньні маюць наўвеце першаснасьць аб'екту, дзейніка і прэдыкацыю да яго дзеяньня. Спачатку дзейнік, пасьля дзеяньне. Колькасьць спосабаў удзелу ў дзеяньня абмежавана і замацавана граматычна. У першаснай мове інда-эўрапейцаў, наадварот, сьпярша дзеяньне, дзейнік узьнікае зь дзеяньня і колькасьць разнастайных дзейнікаў роўная колькасьці дзеяньняў.

Наданьне дзейніку першаснасьці, прыпісаньне яму дзеяньне - гэта велізарны па сваім значэньні пераварот, зь якога пачынаецца чалавек сучасны. Вяртаючы першаснасьць дзеяньню і ператвараючы дзейніка ў яго вытвор, мова руху робіць гэты пераварот яшчэ раз. 

Лад мовы

Паводле спосабу прэдыкацыі выдзяляюць мовы актыўнага, намінатыўнага і эргатыўнага ладу. Прэдыкацыя - гэта āśraya, разьмяшчэньне дзеяньня. Так, сказ "чалавек стварае гаршчок" разьмяшчае стварэньне ў чалавека, сказ "гаршчок стараецца чалавекам" разьмяшчае яго гаршку, сказ жа "стварэньне чалавекам гаршка" разьмяшчае гаршок і чалавека ў стварэньне.

Мова руху дае нам сцэну, на якой магчыма разыграць лад мовы ў асобах. Адзінкай мовы руху зьяўляецца рух - ад аднаго чыну ад іншага, які сам у сваю чаргу можа быць рухам. Мова руху адрозьнівае змысел, вобраз і рух. Усё, што мы рузумеем як змысел, будзе разумецца зусім інакш як рух у мове руху. Мова руху дае стваральны спосаб разуменьня.

Прастора, цела і сказ як рухі ў мове руху - зусім ня тое самае, што змыслы прасторы, цела і сказу - і зусім ня тое самае, што вобразы прасторы, цела, сказу. Бо звычайна мы разумеем не прастору, а змысел прасторы, і ўспрымаем не прастору, а вобраз прасторы. Зразумець ці ўспрыняць саму прастору - гэта значыць паставіць заданьне зразумець і ўспрыняць рух.

Размова на мове руху мае на ўвеце чытаньне прасторы вобразаў і выказваньне намераў у яе дачыненьні. Вынікам прачытаньня намеру мовай над-дзеі зьяўляцца зьмена вобразаў у вобразных прасторах. І гэтая зьмена вобразаў можа быць патлумачана разнастайна. Бо ёсьць вобраз руху, вобразы ўдзельнікаў руху і ёсьць тыя ўдзельнікі руху, якія ніколі не зьяўляюцца ў выглядзе вобразаў. І тут адбываецца прэдыкацыя, разьмяшчэньне дзеяньня, судачыненьне вобразаў.

Так, зьмена вобразаў, якую мы выражаем сказам "чалавек сячэ дрэва" дае першую магчымасьць разьмясьціць вобразы чалавека і дрэва ўнутры вобраза сячэньня, якое захоплівае іх і мяняе. Само сячэньне ў такім разе чытаецца як намер валявой асобы, іншага ўдзельніку цела сусьвету, што стаіць па-за вобразамі і прасторамі. Такая прэдыкацыя ўтварае мову актыўнага ладу.

У мовах актыўнага ладу словы падзяляюцца на віды паводле здольнасьці да самастойнага чыну. Чалавек тут можа ляжаць, і птах ляцець. Але камень можа быць толькі пакладзены ці запушчаны ў паветра. З гледзішча сцэны мовы руху такі падзел азначае адрозьненьне вобраза і неўспрымальнай валявой асобы. Вобраз ня можа быць крыніцай свайго руху. Дзеяньне разьмяшчаецца ў намеры, а вобразы - ўнутры дзеньня. Мова актыўнага ладу - гэта мова волі.

Лічыцца, што першасная мова інда-эўрапейцаў была мовай актыўнага ладу. Яе рэшткамі ў зьяўляецца катэгорыя "ніякага роду". Зрух да намінатыўнага ці эргатыўнага ладу азначае вялізарную зьмену сьветагляду, зь якой і нараджаецца сучасны сьвет і сучасны чалавек. Бо другая магчымасьць прэдыкацыі дазваляе атаясаміць асобу руху і яе вобраз, і далей - прыпісаць дзеяньне гэтаму вобразу. Разьмясьціць дзеньне ўнутры вобразу яго ўдзельніка значыць палічыць яго крыніцай дзеяньня.

І гэтая магчымасьць нясе ў сабе дзьве іншыя: прыпісаць сячэньне вобразу чалавека або прыпісаць яго вобразу дрэва. Бо зьмена вобразаў, якая пры гэтым адбываецца, аднолькава датычыць абодвух. Першы выбар - гэта выбар незалежнага стану, а другі - залежнага. Першы выбар утварае мову намінатыўнага ладу. Гэта мова асобы, але асобы атаясамленай зь яе вобразам. Вынікам будзе тое, што сказ "чалавек сячэ дрэва" становіцца аднолькава магчымым са сказам "дрэва сячэ чалавека" ці сказам "сячэньне выклікае падзеньне".

Вынікам другога выбару зьяўляецца мова эргатыўнага ладу, дзе дзеяньне разьмяшчаецца ў яго дачыне. Гэта, па вялікім рахунку, азначае, што асоба непераходнага дзеяньня таксама павінна быць дачынам, а не асобай. То бок, чалавек у сказе "чалавек ідзе" і дрэва ў сказе "у чалавека сьсечана дрэва" аднолькава зьяўляюцца дачынам, а не асобай дзеяньня. Гэты сьветагляд адкрывае бачаньне поўнай абумоўленасьці і глядзіць вачыма дачыну волі.

Зьмена разьмяшчэньня дзеяньня зьяўляецца падставовай зьменай сьветагляду і выклікае зьмену ладу мовы. Нішто не вызначае мысьленьне так моцна, як прэдыкацыя, сам лад мовы. Мова руху як як сьветагляд азначае вяртаньне актыўнай прэдыкацыі, разьмяшчэньне руху ў волі, а вобразаў удзельнікаў руху - унутры руху. Мова руху адкрывае магчымасьць стваральнага мысьленьня. 

Месца руху

Адказаць на пытаньне "дзе?" важней, чым адказаць на пытаньні "чаму?" і "навошта?". Дзе адбываецца рух?

Рух нібыта адбываецца ў прасторы. Але ўспрымаецца не прастора, а толькі вобраз прасторы. І ў вобразе прасторы выяўляецца толькі вобраз руху.

Прастора - гэта працяглае выказваньне мовы руху. Гэта рух, у кроках якога разьмяшчаюцца вобразы іншых рухаў. Вымоўнік жа прасторы не існуе ў прасторы.

У прасторы разьмяшчаецца ня цела, а толькі вобраз цела. Наадварот, гэта прастора, у якой выяўляюцца вобразы рухаў, існуе ў целе, як прасторы прастораў. І само цела існуе ў целе грамады.

Вобраз цела ня робіць рух, бо вобраз увогуле ня можа быць крыніцай руху. Гэта рух перамяшчае вобраз цела па вобразе прасторы. Рух заўсёды большы за вобраз, які ён мяняе.

Сказ "чалавек ідзе" азначае: невідочная воля выказвае намер перамяшчэньня падначаленага сабе вобразу чалавека. І сам гэты вобраз - таксама вобраз рухаў.

Першасная мова продкаў мела лад мовы руху і была мовай прасьветаў. Мова дзейнага ладу ня проста мае іншыя будовы прэдыкацыі, але бачыць рух толькі як вынік волі. 

Вобраз ніколі ня ёсьць крыніцай свайго руху. Камень ня можа ляжаць, але можа быць толькі паложаным. І дождж ня можа ісьці, калі ён ня бог дажджу.

Зрух да сучаснай мовы і сьветагляду пачаўся менавіта з палічэньня вобразу - крыніцай руху. 

Рух адбываецца не ў прасторы, а па-над прасторай. І, ахопліваючы прастору як дачын намеру, рух большы за прастору.

Рух прычыняецца намерам. Калі ёсьць рух, то за ім - намер, і крыніца намеру - воля. Намер злучае два станы, наяўны і майбытны, крыніцу і цэль.

Мова над-дзеі выслухоўвае і выконвае намер, выказаны мовай руху, вяртаючы яго вобраз у празоры ўспрыманьня.

У волі ствараецца мова руху, у мове руху ствараюцца целы, унутры целаў ствараюцца прасторы, у прасторах ствараюцца вобразы. Сапраўднае месца адбыцьця руху - у мове руху.

Прасьвет і рух

Намер злучае ў сабе два дзеяньні - адкуль і куды, з чаго ў што, нават калі яны супадаюць. Так, намер "узьнікнуць" - гэта рух ад "ня быць" да "быць". Намер мае сваім дачынам ня рэч, а рух. Намер гаворыць мовай руху. Рэч - толькі адзін з вытвораў мовы руху.

Імя руху зьмяшчаецца на дрэве мовы руху. Сьцег, які праходзіцца па дрэве да імені руху пры яго чытаньні, адначасна зьяўляецца крокамі руху, у якія ён разгортваецца пры вымаўленьні. На дрэве мовы руху растуць прасьветы.

Кола прасьветаў, цэльная сымбалічная сыстэма, - гэта тое, што перакладае ўсю разнастайнасьць узораў свадзеі ў абмежаваны набор знакаў, прасейваючы іх празь сіта мярэжы знаку. Кола прасьветаў зьяўляецца поўняй падставовых рухаў. 

Кола прасьветаў адпавядае ўсёй паўнаце свадзеі і таму зьяўляецца сродкам яе разуменьня, ачышчэньня і захаваньня адпаведнасьці. Кола прасьветаў мае абмежаваную колькасьць і таму зьяўляецца сродкам кіраваньня і загадаў, пакідаючых адменнасьць выкананьня.

Мова руху мае кола прасьветаў сваёй асновай, яна чытае і гаворыць прасьветамі. Прасьвет у мове руху набывае нутраную будову, мае сваю мярэжу падзей, у якую захоплівае вобразы явы.

Мова руху спараджае прасторы, целы і явы. І паколькі яна гаворыць прасьветамі, усё прасторы, целы і явы складаюцца з прасьветаў - зьяўляюцца сымбалічнымі паводле ўтварэньня й будовы.

І ў сярэдзіне гэтага сьвету прасьветаў знаходзіцца мярэжа знаку. Істоты, што падзяляюць адну прастору, жывуць у адным сьвеце, спадкуюць адну суствору, яднаюцца насамрэч адной мярэжай прасьветаў. Мярэжа знаку знаходзіцца ў самым цэнтры сутворы і зьяўляецца асновай вялікага стылю.

Права на мову

Каму належаць мова? Каму належаць узоры? Хто мае права іх тлумачыць?

Мова ўзьнікае непазьбежна ў выніку разгортваньня свадзеі. Як такая мова - гэта ўласьцівасьць чуваньня. Яна не належыць нікому, і ёй належыць усё, што яна стварае.

Але быць дачынам і асобай мовы - не адно і тое самае. Мова як уменьне належыць таму, хто стаў яе магавітам, ператварыў уласьцівасьць у магуту, стварыў мову ў мове.

Хаця мова зьвязвае грамаду, ня кожная яе частка здольна стварыць мову. Мова перадусім належыць тым, хто яе стварыў, засталыя ёй карыстаюцца. 

Стваральнікі мовы, імядаўцы, маюць у мове грамады асаблівае імя і правы. І як кожнае імя ў мове народу яно перадаецца ў спадчыну, абнаўляецца новымі людзьмі.

Пераемнікамі іх імені і спадчыны зьўляюцца паэты. Яны ня проста могуць, а павінны тлумачыць мову і ўзоры. Яны зьвязваюць мову народу з пачаткам мовы. Гэта іх доўг. 

Таму мова і права яе тлумачыць належыць паэтам.

Мост

пад мостам часу рака, а на мосьце мы
места, што час спыніў, зіраем агні
час разлучыў, а мост злучыў берагі
каб мы зіралі агні ў ад'яве яго ракі