Feb 19, 2011

Усемагчымасьць

Aṣṭādhyāyī, граматыка Па̄н̣іні, лічыцца найкарацейшым і прыгэтым найпоўным з апісаньняў мовы. Але тых, хто пачынае вывучаць санскрыт па сӯтрах Па̄н̣іні, часта зьдзіўляе вялікая колькасьць правілаў, якія ўтвараюць адменнасьць, варыянтнасьць (vikalpa). Дык што правільна, гэта ці тое? Як гэта так, калі і тое, і другое правільна? Мы звыкліся да таго, што граматыка і правапіс забараняюць і прызначаюць, што правільна, а што не. Да гэтага і зводзіцца збольшага вучэньне мовы ў школах. Яшчэ больш зьдзіўляе тое, што Па̄н̣іні выкарыстоўвае пяць спосабаў утварэньня адменнасьці - словы vibhāṣā (выбар, варыянт), (або), anyatarasyām (у іншым выпадку), bahulam (багата, разнастайна, шырока), а таксама спасылку на іншага настаўніка вйа̄каран̣ы (śākalyasya, śākaṭāyanasya і інш.), меркаваньне якога, аднак, падзяляюць ня ўсе. І больш за тое - sarve vidhayaś chandasi vikalpyante (kāśikā, 7.1.57) - "У чхандасе (мове Ведаў) усе правілы зьяўляюцца адменнымі". Алменнасьць падзяляе адзіны камель дрэва на галіны. Якая з галінаў дрэва правільная? - гэта беззмысловае пытаньне.

Ёсьць славуты выраз пра граматыстаў - ardhamātrālāghavena putrotsavaṃ manyante vaiyākaraṇāḥ - "Cкарачэньне сӯтры на палову кароткага гука для граматыста нібы сьвята нараджэньня сына(Nāgeśa-bhaṭṭaḥ, Paribhāṣenduśekharaḥ). Але калі б галоўнай мэтай Па̄н̣іні была найбольшая кароткасьць, ён мог бы зрабіць сваю працу разы ў два карацейшай, проста аброкшы адменамі. А ёсьць яшчэ даўгія тэрміны накшталт prātipadikam ці ārdhadhātukam, выкарыстаньне якіх для Па̄н̣іні было знакам павагі да традыцыі. Адменнасьць і разнастайнасьць была відавочна каштоўнейшай для Па̄н̣іні за кароткасьць сӯтраў. mahatī sūkṣmekṣikā vartate sūtrakārasya! - "Наколькі ж вялікая тонкасьць уласьціва стваральніку сӯтраў!" - усклікае Джа̄йа̄дітйа, аўтар Ка̄ш́ікі, камэнтуючы сӯтру пра назвы студняў на паўночным беразе ракі Vipāś (udāk ca vipāśaḥ 4.2.74).

Пазьнейшая граматычная традыцыя, што складалася ўва ўмовах несанскрыцкамоўнага грамадзтва, бачыць асаблівы змысел і дгарму граматыкі ўва ўжываньні і ўтварэньні правільных словаў. mlecchā mā bhūma ity adhyeyam vyākaraṇam (Mahābhāṣya I,2.3-9) - "Каб ня сталі мы барбарамі, трэба вывучаць вйа̄каран̣у" - кажа Патаньджалі. Але для Па̄н̣іні яго мова была адзіна-магчымай мовай, проста мовай, таму яе правільнасьць не магла быць для яго першаснай задачай. Ён ня надта клапоціцца пра правільнасьць і нават парушае ўласныя правілы, ствараючы шматлікія jñāpaka - непрамыя ўказаньні аўтара пра неабавязковасьць пэўных правілаў. Так, прыкладам, парадак словаў у сама̄се guṇavṛddhī (1.1.3) не адпавядае правілу dvandve ghi 2.2.32. chandovat sūtrāṇi bhavanti - "Сӯтры як Веды" (Mahābhāṣya I.37.2) - кажа Патаньджалі пра такія выразы настаўніка. Адкуль такая вялікая ўвага да адменаў?

Правілы Па̄н̣іні прызначаюць пэўную выяву пры ўмове пэўнага змыслу. Прыкладам, 3.2.123 vartamāne laṭ - прызначае пасьля кораня афікс laṭ пры ўмове змыслу цяперашняга часу. Каб правілы Па̄н̣іні маглі працаваць, змысел усяго выказваньня ў адзінстве і цэласьці павінен ужо быць. Змысел выказваньня зьяўляецца ўмовай словаўтварэньня. Абумоўленасьць выявы змыслам зьяўляецца зыходным прынцыпам вйа̄каран̣ы. Змысел як адзінства і магчымасьць папярэднічае тут усякай выяве як свайму абмежаванью і актуалізацыі. Тое, што будзе выяўлена выявамі, ужо ёсьць у змысьле як перадумова праявы. Правілы Па̄н̣іні ў прынцыпе прызначаны дзеля апісаньня ўсіх магчымасьцяў, усіх сьцегаў выяўленьня змыслу.

Aṣṭādhyāyī падобна на праграму, што маючы зыходныя складнікі і пасьлядоўныя алгарытмічныя правілы, утварае ўсе магчымыя выказваньні і словы мовы - праграму праяўленьня мовы. Кожнае канкрэтнае ўтварэньне можа быць прасочана ад першаэлемэнтаў як асобны лінейны ланцуг ужываньняў правілаў. Прыкладам, bhū́ la (3.2.123) bhū́ tiP (3.4.78) → bhū́ śaP tiP (3.1.68) → bhó a ti (1.3.9, 7.3.84) → bhávati (6.1.78) - "бывае". Для пазьнейшай граматычнай традыцыі праверка алгарытмікі і пасьлядоўнасьці такіх лініяў словаўтварэньня стала адным з галоўных заняткаў. Аднак, каб стварыць такія правілы, Па̄н̣іні мусіў бачыць усю мову адразу як сукупнасьць усіх сьцегаў і маршрутаў выяўленьня змыслу. Усе лінейныя алгарытмы у такім бачаньні скарачаюцца ў пратйа̄га̄ру, сьцягненьне, дзе пачатак і канец словаўтварэньняў супадаюць, утвараючы празрыстасьць праявы.

Граматыка Па̄н̣іні апісвае ўсемагчымасьць мовы. Кожная магчымасьць зьяўляецца адменай першаснага адзінага, яго неабавязковым адгалінаваньнем, яго разнастайнасьцю. Два - гэта адмена, варыянт (vibhāṣā) аднаго, а тры - гэта яго разнастайнасьць (bahulatā). Сьвет як разгорнуты поўным колам веер адменаў пачатку, прынцыпу. У гэтым змысьле  адменнасьць зьяўляецца для Па̄н̣іні прамым і галоўным прадметам апісаньня. Уся мова паўстае ў такім разе як сусьветнае дрэва адменаў, якія разгаліноўваюць адзіны першасны змысел. У параўнаньні з гэтым правільнасьць і няправільнасьць канкрэтных выяваў зьяўляецца глыбока другаснай задачай.

Пры вывучэньні вйа̄каран̣ы вучань засвойвае ўтварэньне словаў ад першаскладнікаў, і затым павінен вывучыць утварэньне саміх першаскладнікаў. У такім разе ад кожнага асобнага слова для яго пачынаецца вэртыкальны шлях да пачатку мовы, які ўрэшце рэшт скарачаецца да адной кропкі, утвараючы пратйа̄га̄ру, сьцягненьне празрыстасьці. Адзін і той самы твор для таго, хто вывучыў вйа̄карану, і для чалавека, які вывучыў санскрыт па заходніх падручніках як адну з сучасных моваў, будзе насамрэч рознымі творамі, і нават творамі на розных мовах, вэртыкальнай і гарызантальнай. Бо вйа̄каран̣а стварае якасную розьніцу, вэртыкальны вымер мовы. Хаця фармальна словы і сказы застаюцца нібыта тымі самымі, іх змысел стаецца якасна іншым. Веды неперакладальныя ўжо таму, што адпаведны пераклад шматвымернага ў двухвымернае немагчымы. Тое, што чуе ці чытае ў ведавых творах традыцыйна наўчоны чалавек і навуковец-індоляг, якасна адрозьніваецца, бо яны чытаюць і чуюць на розных мовах.

Сусьвет утвараецца як адменнасьць пачатку, але ўтвораная ў выніку множнасьць успрымаецца як незразумеласьць і заблытанасьць, як згубленасьць у нязнаньні сябе і свайго вытоку. Паўната і адзінства губляецца ў частках. Слова "шматгалінны" (bahuśākhā) Багавіт ужывае з асуджэньнем, апісваючы йоґу як роўнасьць стаўленьня і адзінства розуму: vyavasāyātmikā buddhir ekeha kurunandana, bahuśākhā hy anantāś ca buddhayo 'vyavasāyinām - "Тут адна рашучая думка, радасьць Куру, шматгалінныя і бясконцыя думкі нерашучых"  (Bhagavad-gītā 2.41). Заблытанасьць і незразумеласьць адменнасьці выяўляецца ў Багавітавай Песьні ў найпрыгожым вобразе сусьветнага дрэва:

ūrdhva-mūlam adhaḥ-śākham aśvatthaṃ prāhur avyayam, chandāṃsi yasya parṇāni yas taṃ veda sa veda-vit. adhaś cordhvaṃ prasṛtās tasya śākhā guṇa-pravṛddhā viṣaya-pravālāḥ, adhaś ca mūlāny anusaṃtatāni karmānubandhīni manuṣya-loke. na rūpam asyeha tathopalabhyate nānto na cādir na ca saṃpratiṣṭhā, aśvattham enaṃ su-virūḍha-mūlam asaṅga-śastreṇa dṛḍhena chittvā. tataḥ padaṃ tat parimārgitavyaṃ yasmin gatā na nivartanti bhūyaḥ, tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye yataḥ pravṛttiḥ prasṛtā purāṇī - З карэньнем угору, галінамі долу вечным завуць сьветадрэва,  ведасьпевы - лістота якога, ведавед той, які яго ўведаў. Яго долу і ўгору прасьцёрты галіны, чые кметы - жывіца, восьці - абсягі,  яго прасьцягаецца й долу арэньне, у сьвеце людзей вынікаючы чынам. Тут так не паняць ні выявы ягонай, ні канца, ні пачатку, ані працягу. Сьветадрэва раскараністае гэна мечам нязьвязу сьцяўшы каляным, затым у той край прасьледаваць мае, рыйшоўшы куды, ня вяртаюцца болей - “Да выточнага Духа таго дападаю, адкуль пачалася праява адвеку”. (Бгаґавад-Ґі̄та̄ 15.1-4)

Зрабіўшы множнасьць і адменнасьць сваім прадметам, прасочваючы сьцег утварэньня кожнага складніка, вйа̄каран̣а вяртае яснасьць і адзінства, прыводзячы да пачатку праявы. Адменнасьць застаецца незразумелай і заблытанай множнасьцю, пакуль не ператвараецца ў адмену адзінага. Вйакарана пераадольвае адменнасьць, ня проста зводзячы яе да адной "правільнай" адмены, але стоцева ўздымаючыся да яе вытоку.

13 comments:

  1. "Вйакарана пераадольвае варыянтнасьць, ня проста зводзячы яе да аднаго "правільнага" варыянта, але вэртыкальна ўздымаючыся да яе вытоку." Сведение к правильному и возведение к истоку - одно и то же с точки зрения вйакараны. Именно в этом и состоит фундаментальное отличие правильных форм от неправильных - в возможности (или невозможности) такого возведения. Правильность здесь означает не формальное соответствие чему-либо (его как раз может и не быть, как в случаях с вариантами), а сохранение вертикальной связи с принципом. Правила вйакараны олицетворяют такие вертикальные связи. С точки зрения горизонтали, когда язык рассматривается как функция, одна форма ничем не лучше любой другой, смысл может быть передан любым сочетанием звуков при условии договоренности. С точки зрения вйакараны - так и рождаются языки варваров, когда язык начинает рассматриваться горизонтально и вопрос правильности форм больше не стоит - теряется сначала понимание самого смысла правильности как связи с Началом, затем исчезает и вертикальное измерение языка. Поэтому жесткая позиция Патанджали в отношении неправильных форм и вариантность Панини могут показаться противоречием только на первый взгляд. Разница между вариантами и неправильностями - та же, что между ветвями одного дерева и чем-то, вообще с этим деревом не связанным. Ветвей может быть сколько угодно, но их всегда обьединяет общность происхождения. Вйакарана не "пераадольвае варыянтнасьць", а описывает ее и в то же время - создает, и здесь скрыт момент, очень важный для понимания. Панини стоял перед задачей - с одной стороны, описать свободный поэтический язык, который может быть вариативен, с другой стороны - защитить его от утраты вертикального измерения. И его "chandasi bahulam" - это очень тонкий маневр, балансирование на грани непроявленного, преодоление формализма при одновременном постулировании важности Принципа. То есть, правило декларирует практически полную свободу словообразования для chandas, и одновременно - это ведь правило, оно ее декларирует! За счет этого маневра любое слово рши будет правильным, даже если путь от конечной формы к началу не будет длинным алгоритмом, а будет проходить просто через это bahulam. Здесь есть безмолвное указание на то, что важна все-таки не форма, важна ее связь с Началом. И указание на место chandas в традиционном мировоззрении. Правило не может нарушить тот, кто сам является источником правил. Дерево разрастается, но не вырастит чего-то, отличного от самого себя. Свобода рши и "свобода" варваров - это разные вещи. Люди, утратившие видение вертикального измерения языка, могут лишь бесконечно множить формы по горизонтали - это и есть запутанность множественности, царство количества. Свобода выражения рши - это свобода проявления принципа, которое в любой форме (которая здесь действительно может быть любой) сохраняет с ним связь просто потому, что из него исходит.

    ReplyDelete
  2. > Сведение к правильному и возведение к истоку - одно и то же с точки зрения вйакараны. Именно в этом и состоит фундаментальное отличие правильных форм от неправильных - в возможности (или невозможности) такого возведения.

    гэта ня так.

    ReplyDelete
  3. няправільнасьць формы не азначае немагчымасьць яе ўзьвядзеньня да пачатку. Такой немагчымасьці няма ў прынцыпе.

    ReplyDelete
  4. Я говорила об отличии правильной формы от неправильной с точки зрения вйакараны. Очевидно, что не все формы слов можно возвести к принципам по правилам грамматики Панини. А в современных языках слова нередко образуются в обход вообще любых правил, их связи горизонтальны и в этом и состоит их главное отличие от санскрита. Конечно, любая форма речи, даже искаженная, все равно является проявлением каких-то принципов и может быть к ним возведена, но мы ведь говорим а вйакаране, а с ее точки зрения - разница есть. Собственно, сам факт существования вйакараны эту разницу и декларирует.
    В чем, по-Вашему, состоит отличие правильной формы от неправильной?

    ReplyDelete
  5. an-āśrayatvāt liṅgasya - бо правільнасьць залежыць не ад правілаў, а ад нечага іншага. Яна нават можа быць чыстай канвэнцыяй, як мова śiṣṭa, адукаваных людзей. Калі б сутры былі прама̄н̣ай, усе ўтварэньні былі б правільнымі, і не патрэбны былі б усе гэтыя камэнтары на камэнтары на камэнтары. Тэкст зрэшты не пра гэта.

    ReplyDelete
  6. "правільнасьць залежыць не ад правілаў" - довольно парадоксальное утверждение:) Что же тогда такое "правильность", если не соответствие правилам? И зачем тогда вообще все эти правила? an-āśrayatvāt liṅgasya - это немного не про то, насколько я понимаю. Язык как конвенция - это теория горизонтального происхождения речи. Да, бывает и такое, но это не случай вйакараны. А текст, мне показалось, был именно про это, и тема затронута очень интересная - как с точки зрения грамматики соотносятся варианты и неправильные формы. Жаль, что ответа на вопрос я так и не получила, Ваше мнение было бы интересно.

    ReplyDelete
  7. Відавочна, што сьпярша мова, а пасьля яе апісаньне ў выглядзе правілаў, мова - прама̄на, а правілы зьяўляюцца нагэтулькі правіламі, наколькі адпавядаюць мове. Тут няма нічога парадаксальнага.

    Мова - сьлед праяўленьня а̄тмана, а гэта той выпадак, калі як зробіш, так і будзе правільна, бо нічога іншага яшчэ няма, усё зьяўляецца толькі выніка яго руху.

    З гледзішча полюса, цэнтра кола ўсемагчымасьці ўсе варыянты, усе магчымасьці роўныя (sama-darśana) і ўспрымаюцца адразу і адначасна. Такое палярнае бачаньне мовы - адначаснае бачаньне ўсіх варыянтаў і шляхоў праяўленьня мовы - і ёсьць пазыцыя, якую мусіў займаць Па̄н̣іні для стварэньня такой граматыкі.

    ReplyDelete
  8. Вопрос о том, описывает грамматика или предписывает - вопрос формальной логики и может иметь смысл только для индологов, а вйакарана - это путь, который может быть пройден в обоих направлениях, поэтому с ее позиции такой вопрос вообще не имеет смысла, она и описывает, и предписывает, и в этом нет противоречия, это и есть позиция полюса - не линейной последовательности, а одновременного проявления. Понятно, что если рассматривать линейно, то сначала речь, потом ее описание, и это не нужно доказывать. А под правильностью следует понимать не формальное соответствие сутре, а сохранение актуальной связи с Началом, и соответственно - возможности эту связь проследить. Это то, что отличает санскрит от пракритов, и, по-моему, только так можно обьяснить высказывания Патанджали. ИМХО.
    В остальном согласна, спасибо за прекрасный текст.

    ReplyDelete
  9. "Усе лінейныя алгарытмы у такім бачаньні скарачаюцца ў пратйа̄га̄ру, дзе пачатак і канец словаўтварэньняў супадаюць, утвараючы празрыстасьць праявы."
    Як гэта разумець?

    " Кожная магчымасьць зьяўляецца варыянтам першаснага адзінага, яго неабавязковым адгалінаваньнем, яго разнастайнасьцю."
    Але наўрад новыя формы складаюцца проста так, дзеля аднаго павялічэння іх колькасьці. У гэтым павінны быў быць хоць нейкі сэнс. Дзе ён?

    "Варыянтнасьць застаецца незразумелай і заблытанай множнасьцю, пакуль не ператвараецца ў варыяцыю адзінага."
    А што рабіць пішучы нешта і сутыкаючыся з неабавязковым правілам?
    Asinus Buridani inter duo prata, і што хочаш, то і рабі.

    І потым, мне здаецца што Паніні рупліва ставіўся да ўжываемых слоў. І таму раўнаважнасць vā, vibhāṣā і астатняга так сама не зразумела.

    ReplyDelete
  10. > Як гэта разумець?

    як адначасовае быцьцё ў канцы і ў пачатку і па сярэдзіне. насамрэч чалавек робіць гэта часта, калі ня ўвесь час, але ня цэніць

    > Але наўрад новыя формы складаюцца проста так, дзеля аднаго павялічэння іх колькасьці. У гэтым павінны быў быць хоць нейкі сэнс. Дзе ён?

    сэнс усемагчымасьці - усемагутнасьць і свабода
    погляд восі на кола бачыць усё кола адразу
    бачаньне вйакараны бачыць адразу ўсю мову

    > А што рабіць пішучы нешта і сутыкаючыся з неабавязковым правілам?
    > Asinus Buridani inter duo prata, і што хочаш, то і рабі.

    зьмяніць гледзішча

    > І потым, мне здаецца што Паніні рупліва ставіўся да ўжываемых слоў. І таму раўнаважнасць vā, vibhāṣā і астатняга так сама не зразумела.

    гэтыя словы дзейнічаюць парознаму.

    ReplyDelete