Усемагчымасьць

Aṣṭādhyāyī, граматыка Па̄н̣іні, лічыцца найкарацейшым і прыгэтым найпоўным з апісаньняў мовы. Але тых, хто пачынае вывучаць санскрыт па сӯтрах Па̄н̣іні, часта зьдзіўляе вялікая колькасьць правілаў, якія ўтвараюць адменнасьць, варыянтнасьць (vikalpa). Дык што правільна, гэта ці тое? Як гэта так, калі і тое, і другое правільна? Мы звыкліся да таго, што граматыка і правапіс забараняюць і прызначаюць, што правільна, а што не. Да гэтага і зводзіцца збольшага вучэньне мовы ў школах. Яшчэ больш зьдзіўляе тое, што Па̄н̣іні выкарыстоўвае пяць спосабаў утварэньня адменнасьці - словы vibhāṣā (выбар, варыянт), vā (або), anyatarasyām (у іншым выпадку), bahulam (багата, разнастайна, шырока), а таксама спасылку на іншага настаўніка вйа̄каран̣ы (śākalyasya, śākaṭāyanasya і інш.), меркаваньне якога, аднак, падзяляюць ня ўсе. І больш за тое - sarve vidhayaś chandasi vikalpyante (kāśikā, 7.1.57) - "У чхандасе (мове Ведаў) усе правілы зьяўляюцца адменнымі". Алменнасьць падзяляе адзіны камель дрэва на галіны. Якая з галінаў дрэва правільная? - гэта беззмысловае пытаньне.

Ёсьць славуты выраз пра граматыстаў - ardhamātrālāghavena putrotsavaṃ manyante vaiyākaraṇāḥ - "Cкарачэньне сӯтры на палову кароткага гука для граматыста нібы сьвята нараджэньня сына" (Nāgeśa-bhaṭṭaḥ, Paribhāṣenduśekharaḥ). Але калі б галоўнай мэтай Па̄н̣іні была найбольшая кароткасьць, ён мог бы зрабіць сваю працу разы ў два карацейшай, проста аброкшы адменамі. А ёсьць яшчэ даўгія тэрміны накшталт prātipadikam ці ārdhadhātukam, выкарыстаньне якіх для Па̄н̣іні было знакам павагі да традыцыі. Адменнасьць і разнастайнасьць была відавочна каштоўнейшай для Па̄н̣іні за кароткасьць сӯтраў. mahatī sūkṣmekṣikā vartate sūtrakārasya! - "Наколькі ж вялікая тонкасьць уласьціва стваральніку сӯтраў!" - усклікае Джа̄йа̄дітйа, аўтар Ка̄ш́ікі, камэнтуючы сӯтру пра назвы студняў на паўночным беразе ракі Vipāś (udāk ca vipāśaḥ 4.2.74).

Пазьнейшая граматычная традыцыя, што складалася ўва ўмовах несанскрыцкамоўнага грамадзтва, бачыць асаблівы змысел і дгарму граматыкі ўва ўжываньні і ўтварэньні правільных словаў. mlecchā mā bhūma ity adhyeyam vyākaraṇam (Mahābhāṣya I,2.3-9) - "Каб ня сталі мы барбарамі, трэба вывучаць вйа̄каран̣у" - кажа Патаньджалі. Але для Па̄н̣іні яго мова была адзіна-магчымай мовай, проста мовай, таму яе правільнасьць не магла быць для яго першаснай задачай. Ён ня надта клапоціцца пра правільнасьць і нават парушае ўласныя правілы, ствараючы шматлікія jñāpaka - непрамыя ўказаньні аўтара пра неабавязковасьць пэўных правілаў. Так, прыкладам, парадак словаў у сама̄се guṇavṛddhī (1.1.3) не адпавядае правілу dvandve ghi 2.2.32. chandovat sūtrāṇi bhavanti - "Сӯтры як Веды" (Mahābhāṣya I.37.2) - кажа Патаньджалі пра такія выразы настаўніка. Адкуль такая вялікая ўвага да адменаў?

Правілы Па̄н̣іні прызначаюць пэўную выяву пры ўмове пэўнага змыслу. Прыкладам, 3.2.123 vartamāne laṭ - прызначае пасьля кораня афікс laṭ пры ўмове змыслу цяперашняга часу. Каб правілы Па̄н̣іні маглі працаваць, змысел усяго выказваньня ў адзінстве і цэласьці павінен ужо быць. Змысел выказваньня зьяўляецца ўмовай словаўтварэньня. Абумоўленасьць выявы змыслам зьяўляецца зыходным прынцыпам вйа̄каран̣ы. Змысел як адзінства і магчымасьць папярэднічае тут усякай выяве як свайму абмежаванью і актуалізацыі. Тое, што будзе выяўлена выявамі, ужо ёсьць у змысьле як перадумова праявы. Правілы Па̄н̣іні ў прынцыпе прызначаны дзеля апісаньня ўсіх магчымасьцяў, усіх сьцегаў выяўленьня змыслу.

Aṣṭādhyāyī падобна на праграму, што маючы зыходныя складнікі і пасьлядоўныя алгарытмічныя правілы, утварае ўсе магчымыя выказваньні і словы мовы - праграму праяўленьня мовы. Кожнае канкрэтнае ўтварэньне можа быць прасочана ад першаэлемэнтаў як асобны лінейны ланцуг ужываньняў правілаў. Прыкладам, bhū́ laṬ (3.2.123) → bhū́ tiP (3.4.78) → bhū́ śaP tiP (3.1.68) → bhó a ti (1.3.9, 7.3.84) → bhávati (6.1.78) - "бывае". Для пазьнейшай граматычнай традыцыі праверка алгарытмікі і пасьлядоўнасьці такіх лініяў словаўтварэньня стала адным з галоўных заняткаў. Аднак, каб стварыць такія правілы, Па̄н̣іні мусіў бачыць усю мову адразу як сукупнасьць усіх сьцегаў і маршрутаў выяўленьня змыслу. Усе лінейныя алгарытмы у такім бачаньні скарачаюцца ў пратйа̄га̄ру, сьцягненьне, дзе пачатак і канец словаўтварэньняў супадаюць, утвараючы празрыстасьць праявы.

Граматыка Па̄н̣іні апісвае ўсемагчымасьць мовы. Кожная магчымасьць зьяўляецца адменай першаснага адзінага, яго неабавязковым адгалінаваньнем, яго разнастайнасьцю. Два - гэта адмена, варыянт (vibhāṣā) аднаго, а тры - гэта яго разнастайнасьць (bahulatā). Сьвет як разгорнуты поўным колам веер адменаў пачатку, прынцыпу. У гэтым змысьле  адменнасьць зьяўляецца для Па̄н̣іні прамым і галоўным прадметам апісаньня. Уся мова паўстае ў такім разе як сусьветнае дрэва адменаў, якія разгаліноўваюць адзіны першасны змысел. У параўнаньні з гэтым правільнасьць і няправільнасьць канкрэтных выяваў зьяўляецца глыбока другаснай задачай.

Пры вывучэньні вйа̄каран̣ы вучань засвойвае ўтварэньне словаў ад першаскладнікаў, і затым павінен вывучыць утварэньне саміх першаскладнікаў. У такім разе ад кожнага асобнага слова для яго пачынаецца вэртыкальны шлях да пачатку мовы, які ўрэшце рэшт скарачаецца да адной кропкі, утвараючы пратйа̄га̄ру, сьцягненьне празрыстасьці. Адзін і той самы твор для таго, хто вывучыў вйа̄карану, і для чалавека, які вывучыў санскрыт па заходніх падручніках як адну з сучасных моваў, будзе насамрэч рознымі творамі, і нават творамі на розных мовах, вэртыкальнай і гарызантальнай. Бо вйа̄каран̣а стварае якасную розьніцу, вэртыкальны вымер мовы. Хаця фармальна словы і сказы застаюцца нібыта тымі самымі, іх змысел стаецца якасна іншым. Веды неперакладальныя ўжо таму, што адпаведны пераклад шматвымернага ў двухвымернае немагчымы. Тое, што чуе ці чытае ў ведавых творах традыцыйна наўчоны чалавек і навуковец-індоляг, якасна адрозьніваецца, бо яны чытаюць і чуюць на розных мовах.

Сусьвет утвараецца як адменнасьць пачатку, але ўтвораная ў выніку множнасьць успрымаецца як незразумеласьць і заблытанасьць, як згубленасьць у нязнаньні сябе і свайго вытоку. Паўната і адзінства губляецца ў частках. Слова "шматгалінны" (bahuśākhā) Багавіт ужывае з асуджэньнем, апісваючы йоґу як роўнасьць стаўленьня і адзінства розуму: vyavasāyātmikā buddhir ekeha kurunandana, bahuśākhā hy anantāś ca buddhayo 'vyavasāyinām - "Тут адна рашучая думка, радасьць Куру, шматгалінныя і бясконцыя думкі нерашучых"  (Bhagavad-gītā 2.41). Заблытанасьць і незразумеласьць адменнасьці выяўляецца ў Багавітавай Песьні ў найпрыгожым вобразе сусьветнага дрэва:

ūrdhva-mūlam adhaḥ-śākham aśvatthaṃ prāhur avyayam, chandāṃsi yasya parṇāni yas taṃ veda sa veda-vit. adhaś cordhvaṃ prasṛtās tasya śākhā guṇa-pravṛddhā viṣaya-pravālāḥ, adhaś ca mūlāny anusaṃtatāni karmānubandhīni manuṣya-loke. na rūpam asyeha tathopalabhyate nānto na cādir na ca saṃpratiṣṭhā, aśvattham enaṃ su-virūḍha-mūlam asaṅga-śastreṇa dṛḍhena chittvā. tataḥ padaṃ tat parimārgitavyaṃ yasmin gatā na nivartanti bhūyaḥ, tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye yataḥ pravṛttiḥ prasṛtā purāṇī - З карэньнем угору, галінамі долу вечным завуць сьветадрэва,  ведасьпевы - лістота якога, ведавед той, які яго ўведаў. Яго долу і ўгору прасьцёрты галіны, чые кметы - жывіца, восьці - абсягі,  яго прасьцягаецца й долу арэньне, у сьвеце людзей вынікаючы чынам. Тут так не паняць ні выявы ягонай, ні канца, ні пачатку, ані працягу. Сьветадрэва раскараністае гэна мечам нязьвязу сьцяўшы каляным, затым у той край прасьледаваць мае, рыйшоўшы куды, ня вяртаюцца болей - “Да выточнага Духа таго дападаю, адкуль пачалася праява адвеку”. (Бгаґавад-Ґі̄та̄ 15.1-4)

Зрабіўшы множнасьць і адменнасьць сваім прадметам, прасочваючы сьцег утварэньня кожнага складніка, вйа̄каран̣а вяртае яснасьць і адзінства, прыводзячы да пачатку праявы. Адменнасьць застаецца незразумелай і заблытанай множнасьцю, пакуль не ператвараецца ў адмену адзінага. Вйакарана пераадольвае адменнасьць, ня проста зводзячы яе да адной "правільнай" адмены, але стоцева ўздымаючыся да яе вытоку.