Не рабілі нічога

... Сільвіо Мануэль прайшоў да самага вытоку, ён крануў яго, яму ня трэ было вычыцца волі чаго-колечы.  Ён быў адзіным з воляй. Праблема была ў тым, што ў яго не засталося жаданьняў, бо воля ня мае ўласных жаданьняў, таму яму давялося пакласьціся на жаданьні Наґваля. Іншымі словамі,  Сільвіо Мануэль мог рабіць усё, чаго бы Наґваль ні захацеў. Наґваль накіроўваў волю Сільвіо Мануэля, але паколькі Наґваль таксама ня меў жаданьняў, яны большую частку часу не рабілі ўвогуле нічога. (Карлас Кастанэда, 'Дар Арла')

Палка з адным канцом

загнанага ў кут разварот ува ўсе бакі
круглага вока пагляд зь вяршыні гары
злоўлены ў шар люстэрка сьвятла прамень
цягні сябе з багны за валасы мацней
пад нагамі ўзьнікаюць прыступкі ў горад багоў
сам у сябе ў руках палка з адным канцом

Самаўзьнікненьне

idaṃ vā agre naiva kiṃ canāsīt, ná dyaur āsīt, na pṛthivī, nāntarikṣaṃ, tad asad eva san manoʼkuruta syām iti, tad atapyata, tasmāt tepānād dhūmoʼjāyata, tad bhūyoʼtapyata, tasmāt tepānād agnir ajāyata, tad bhūyoʼtapyata, tasmāt tepānāj jyotir ajāyata
Taittirīya-Brāhmaṇam 2.2.9.1-2

Спачатку, сапраўды, не было нічога, не было ні неба, ні зямлі, ні памежжа. Тое, будучы няісным, вырашыла: "Хай буду я!" І яно стала жарыцца, і зь яго жарбы ўзьнік дым. Яно стала жарыцца буйней, і зь яго жарбы ўзьнік агонь. Яно стала жарыцца буйней, і зь яго жарбы ўзьнікла сьвятло.
Таіттірі̄йа-Бра̄гман̣а, 2.2.9.1-2

Усемагчымасьць

Aṣṭādhyāyī, граматыка Па̄н̣іні, лічыцца найкарацейшым і прыгэтым найпоўным з апісаньняў мовы. Але тых, хто пачынае вывучаць санскрыт па сӯтрах Па̄н̣іні, часта зьдзіўляе вялікая колькасьць правілаў, якія ўтвараюць адменнасьць, варыянтнасьць (vikalpa). Дык што правільна, гэта ці тое? Як гэта так, калі і тое, і другое правільна? Мы звыкліся да таго, што граматыка і правапіс забараняюць і прызначаюць, што правільна, а што не. Да гэтага і зводзіцца збольшага вучэньне мовы ў школах. Яшчэ больш зьдзіўляе тое, што Па̄н̣іні выкарыстоўвае пяць спосабаў утварэньня адменнасьці - словы vibhāṣā (выбар, варыянт), vā (або), anyatarasyām (у іншым выпадку), bahulam (багата, разнастайна, шырока), а таксама спасылку на іншага настаўніка вйа̄каран̣ы (śākalyasya, śākaṭāyanasya і інш.), меркаваньне якога, аднак, падзяляюць ня ўсе. І больш за тое - sarve vidhayaś chandasi vikalpyante (kāśikā, 7.1.57) - "У чхандасе (мове Ведаў) усе правілы зьяўляюцца адменнымі". Алменнасьць падзяляе адзіны камель дрэва на галіны. Якая з галінаў дрэва правільная? - гэта беззмысловае пытаньне.

Ёсьць славуты выраз пра граматыстаў - ardhamātrālāghavena putrotsavaṃ manyante vaiyākaraṇāḥ - "Cкарачэньне сӯтры на палову кароткага гука для граматыста нібы сьвята нараджэньня сына" (Nāgeśa-bhaṭṭaḥ, Paribhāṣenduśekharaḥ). Але калі б галоўнай мэтай Па̄н̣іні была найбольшая кароткасьць, ён мог бы зрабіць сваю працу разы ў два карацейшай, проста аброкшы адменамі. А ёсьць яшчэ даўгія тэрміны накшталт prātipadikam ці ārdhadhātukam, выкарыстаньне якіх для Па̄н̣іні было знакам павагі да традыцыі. Адменнасьць і разнастайнасьць была відавочна каштоўнейшай для Па̄н̣іні за кароткасьць сӯтраў. mahatī sūkṣmekṣikā vartate sūtrakārasya! - "Наколькі ж вялікая тонкасьць уласьціва стваральніку сӯтраў!" - усклікае Джа̄йа̄дітйа, аўтар Ка̄ш́ікі, камэнтуючы сӯтру пра назвы студняў на паўночным беразе ракі Vipāś (udāk ca vipāśaḥ 4.2.74).

Пазьнейшая граматычная традыцыя, што складалася ўва ўмовах несанскрыцкамоўнага грамадзтва, бачыць асаблівы змысел і дгарму граматыкі ўва ўжываньні і ўтварэньні правільных словаў. mlecchā mā bhūma ity adhyeyam vyākaraṇam (Mahābhāṣya I,2.3-9) - "Каб ня сталі мы барбарамі, трэба вывучаць вйа̄каран̣у" - кажа Патаньджалі. Але для Па̄н̣іні яго мова была адзіна-магчымай мовай, проста мовай, таму яе правільнасьць не магла быць для яго першаснай задачай. Ён ня надта клапоціцца пра правільнасьць і нават парушае ўласныя правілы, ствараючы шматлікія jñāpaka - непрамыя ўказаньні аўтара пра неабавязковасьць пэўных правілаў. Так, прыкладам, парадак словаў у сама̄се guṇavṛddhī (1.1.3) не адпавядае правілу dvandve ghi 2.2.32. chandovat sūtrāṇi bhavanti - "Сӯтры як Веды" (Mahābhāṣya I.37.2) - кажа Патаньджалі пра такія выразы настаўніка. Адкуль такая вялікая ўвага да адменаў?

Правілы Па̄н̣іні прызначаюць пэўную выяву пры ўмове пэўнага змыслу. Прыкладам, 3.2.123 vartamāne laṭ - прызначае пасьля кораня афікс laṭ пры ўмове змыслу цяперашняга часу. Каб правілы Па̄н̣іні маглі працаваць, змысел усяго выказваньня ў адзінстве і цэласьці павінен ужо быць. Змысел выказваньня зьяўляецца ўмовай словаўтварэньня. Абумоўленасьць выявы змыслам зьяўляецца зыходным прынцыпам вйа̄каран̣ы. Змысел як адзінства і магчымасьць папярэднічае тут усякай выяве як свайму абмежаванью і актуалізацыі. Тое, што будзе выяўлена выявамі, ужо ёсьць у змысьле як перадумова праявы. Правілы Па̄н̣іні ў прынцыпе прызначаны дзеля апісаньня ўсіх магчымасьцяў, усіх сьцегаў выяўленьня змыслу.

Aṣṭādhyāyī падобна на праграму, што маючы зыходныя складнікі і пасьлядоўныя алгарытмічныя правілы, утварае ўсе магчымыя выказваньні і словы мовы - праграму праяўленьня мовы. Кожнае канкрэтнае ўтварэньне можа быць прасочана ад першаэлемэнтаў як асобны лінейны ланцуг ужываньняў правілаў. Прыкладам, bhū́ laṬ (3.2.123) → bhū́ tiP (3.4.78) → bhū́ śaP tiP (3.1.68) → bhó a ti (1.3.9, 7.3.84) → bhávati (6.1.78) - "бывае". Для пазьнейшай граматычнай традыцыі праверка алгарытмікі і пасьлядоўнасьці такіх лініяў словаўтварэньня стала адным з галоўных заняткаў. Аднак, каб стварыць такія правілы, Па̄н̣іні мусіў бачыць усю мову адразу як сукупнасьць усіх сьцегаў і маршрутаў выяўленьня змыслу. Усе лінейныя алгарытмы у такім бачаньні скарачаюцца ў пратйа̄га̄ру, сьцягненьне, дзе пачатак і канец словаўтварэньняў супадаюць, утвараючы празрыстасьць праявы.

Граматыка Па̄н̣іні апісвае ўсемагчымасьць мовы. Кожная магчымасьць зьяўляецца адменай першаснага адзінага, яго неабавязковым адгалінаваньнем, яго разнастайнасьцю. Два - гэта адмена, варыянт (vibhāṣā) аднаго, а тры - гэта яго разнастайнасьць (bahulatā). Сьвет як разгорнуты поўным колам веер адменаў пачатку, прынцыпу. У гэтым змысьле  адменнасьць зьяўляецца для Па̄н̣іні прамым і галоўным прадметам апісаньня. Уся мова паўстае ў такім разе як сусьветнае дрэва адменаў, якія разгаліноўваюць адзіны першасны змысел. У параўнаньні з гэтым правільнасьць і няправільнасьць канкрэтных выяваў зьяўляецца глыбока другаснай задачай.

Пры вывучэньні вйа̄каран̣ы вучань засвойвае ўтварэньне словаў ад першаскладнікаў, і затым павінен вывучыць утварэньне саміх першаскладнікаў. У такім разе ад кожнага асобнага слова для яго пачынаецца вэртыкальны шлях да пачатку мовы, які ўрэшце рэшт скарачаецца да адной кропкі, утвараючы пратйа̄га̄ру, сьцягненьне празрыстасьці. Адзін і той самы твор для таго, хто вывучыў вйа̄карану, і для чалавека, які вывучыў санскрыт па заходніх падручніках як адну з сучасных моваў, будзе насамрэч рознымі творамі, і нават творамі на розных мовах, вэртыкальнай і гарызантальнай. Бо вйа̄каран̣а стварае якасную розьніцу, вэртыкальны вымер мовы. Хаця фармальна словы і сказы застаюцца нібыта тымі самымі, іх змысел стаецца якасна іншым. Веды неперакладальныя ўжо таму, што адпаведны пераклад шматвымернага ў двухвымернае немагчымы. Тое, што чуе ці чытае ў ведавых творах традыцыйна наўчоны чалавек і навуковец-індоляг, якасна адрозьніваецца, бо яны чытаюць і чуюць на розных мовах.

Сусьвет утвараецца як адменнасьць пачатку, але ўтвораная ў выніку множнасьць успрымаецца як незразумеласьць і заблытанасьць, як згубленасьць у нязнаньні сябе і свайго вытоку. Паўната і адзінства губляецца ў частках. Слова "шматгалінны" (bahuśākhā) Багавіт ужывае з асуджэньнем, апісваючы йоґу як роўнасьць стаўленьня і адзінства розуму: vyavasāyātmikā buddhir ekeha kurunandana, bahuśākhā hy anantāś ca buddhayo 'vyavasāyinām - "Тут адна рашучая думка, радасьць Куру, шматгалінныя і бясконцыя думкі нерашучых"  (Bhagavad-gītā 2.41). Заблытанасьць і незразумеласьць адменнасьці выяўляецца ў Багавітавай Песьні ў найпрыгожым вобразе сусьветнага дрэва:

ūrdhva-mūlam adhaḥ-śākham aśvatthaṃ prāhur avyayam, chandāṃsi yasya parṇāni yas taṃ veda sa veda-vit. adhaś cordhvaṃ prasṛtās tasya śākhā guṇa-pravṛddhā viṣaya-pravālāḥ, adhaś ca mūlāny anusaṃtatāni karmānubandhīni manuṣya-loke. na rūpam asyeha tathopalabhyate nānto na cādir na ca saṃpratiṣṭhā, aśvattham enaṃ su-virūḍha-mūlam asaṅga-śastreṇa dṛḍhena chittvā. tataḥ padaṃ tat parimārgitavyaṃ yasmin gatā na nivartanti bhūyaḥ, tam eva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye yataḥ pravṛttiḥ prasṛtā purāṇī - З карэньнем угору, галінамі долу вечным завуць сьветадрэва,  ведасьпевы - лістота якога, ведавед той, які яго ўведаў. Яго долу і ўгору прасьцёрты галіны, чые кметы - жывіца, восьці - абсягі,  яго прасьцягаецца й долу арэньне, у сьвеце людзей вынікаючы чынам. Тут так не паняць ні выявы ягонай, ні канца, ні пачатку, ані працягу. Сьветадрэва раскараністае гэна мечам нязьвязу сьцяўшы каляным, затым у той край прасьледаваць мае, рыйшоўшы куды, ня вяртаюцца болей - “Да выточнага Духа таго дападаю, адкуль пачалася праява адвеку”. (Бгаґавад-Ґі̄та̄ 15.1-4)

Зрабіўшы множнасьць і адменнасьць сваім прадметам, прасочваючы сьцег утварэньня кожнага складніка, вйа̄каран̣а вяртае яснасьць і адзінства, прыводзячы да пачатку праявы. Адменнасьць застаецца незразумелай і заблытанай множнасьцю, пакуль не ператвараецца ў адмену адзінага. Вйакарана пераадольвае адменнасьць, ня проста зводзячы яе да адной "правільнай" адмены, але стоцева ўздымаючыся да яе вытоку.

Электрастанцыя

Усе жывыя істоты ў натуральным стане праяўляюць сваю свабоду, паўнату сваіх магчымасьцяў. Дзікі воўк напоўніцу воўк, і зьмяя ў балоце цалкам, нічым не абмежаваная зьмяя. І толькі чалавек ня цалкам, а крыху чалавек. Ён як свойская жывёла, як воўк у заапарку, як карова ў кароўніку, як конь у калёсах. Ён праяўляе адсоткаў дзесяць тых магчымасьцяў, якія дала яму прырода, і гэтае жыцьцё лічыць вынікам свайго разьвіцьця.

Прагрэс здаецца відавочным дзякуючы павелічэньню і хуткаму абнаўленьню ўсемагчымай тэхнікі, якая нібыта ўсё больш палягчае жыцьцё. Але называць разьвіцьцё тэхнікі прагрэсам чалавецтва - тое самае, што называць мадэрнізацыю кароўніка прагрэсам каровы. Калі б разьвіваліся магчымасьці самога чалавека, гэта быў бы яго прагрэс. Але растуць менавіта магчымасьці тэхнікі, а магчымасьці чалавека пры гэтым зьмяншаюцца. Бальшыня людзей умее толькі карыстацца тэхнікай і зусім ня ведае яе ўладкаваньня. Людзі сталіся нагэтулькі залежнымі ад тэхнікі, што яна кантралюе ўсё іх жыцьцё, а яны ня здольны ад яе адмовіцца. Правільна было б гаварыць не пра прагрэс чалавецтва, а пра прагрэс сродкаў кантролю над чалавецтвам. Хто кантролюе хатняе чалавецтва?

Усё простае для сучаснага чалавека неверагодна ўскладнена. Каб зрабіць нешта простае і натуральнае, напрыклад, паесьці, чалавек сёньня робіць тысячы ненатуральных рухаў, кожны зь якіх паасобку не вядзе проста да мэты. Ён устае а пэўнай гадзіне, сядае ў транспарт, ідзе ў офіс, робіць там мноства найскладаных дзеяньняў восем гадзінаў запар, каб атрымаць грошы, зайсьці ў краму, купіць ежы, і ўсё гэта - толькі дзеля таго, каб паесьці і пакарміць дзяцей. Рух ад пункту А да пункту Б да бессэнсоўнасьці ўскладняецца, улічваючы скрайнюю прастату мэты. Сучасны чалавек, застаючыся натуральнай істотай, маючы натуральную матывавацыю, рэалізуе яе цалкам ненатуральна.

Некалі і людзі былі напоўніцу, як ваўкі і зьмеі. У маленстве мы гулялі ў гэтых дзікіх, першабытных, свабодных людзей. Яны былі часткай кола сусьветнага суладзьдзя. Іх сьвядомасьць была празрыстай для першапрынцыпа. Простае было для іх простым, і іх магчымасьці былі іх магчымасьцямі, бальшыню якіх мы, народжаныя ў няволі, сёньня нават ня можам уявіць. Як ня можа сабе ўявіць паўнату жыцьця ваўка народжаны ў заапарку воўк.

Сучасны чалавек лічыць прагрэс сваім уласным прагрэсам, не зрабіўшы для яго нічога, апроч спажываньня яго пладоў, а цывілізацыю і культуру сваімі цывілізацыяй і культурай. Але ніякі воўк ня можа сам пасадзіць сябе ў клетку, і каровы не будуюць сабе кароўнік, і чалавек у натуральным стане не загоніць сябе сам у загон. У чым тады сэнс гэтага неверагодна ўскладненьня маршрутаў чалавечай энэргіі, татальнага прывязваньня чалавека да тэхнікі, і максымальнага ўразаньня яго ўласных магчымасьцяў? Што насамрэч такое гэты дзіўны новы сьвет, у якім мы жывем? Парадокс яшчэ ў тым, што хаця жыцьцё ў сьвеце прагрэсу стаецца толькі лягчэйшым і чалавек прыгэтым выяўляе толькі маленечкую частку сваіх магчымасьцяў, ён стамляецца ўсё больш і больш, і адчувае ўсё менш сілаў і шчасьця. Куды яны зыходзяць?

Ёсьць натуральнае кола, па якім рухаецца энэргія сьвету. Зоры і плянэты круцяцца вакол нябеснай восі, цячэ па колу кроў у целе, вада ператвараецца ў пару і ападае дажджом, ёсьць кола дня і ночы, месяца, году. Гэты натуральны адпачатковы рух по колу называецца ў Ведах ṛta. Гэта слова ўтвараецца ад кораня ṛ, які азначае колавы рух, праўду, ісьціну, натуральны парадак, тое, што пасьля стала значыць слова dharma. Пачаткам гэтага руху лічыцца першы абпрк, зроблены самім пачаткам. Аброк у адказ пачатку робіць рух кола няспынным.

annād bhavanti bhūtāni parjanyād anna-saṃbhavaḥ, yajñād bhavati parjanyo yajñaḥ karma-samudbhavaḥ. karma brahmodbhavaṃ viddhi brahmākṣara-samudbhavam, tasmāt sarva-gataṃ brahma nityaṃ yajñe pratiṣṭhitam. evaṃ pravartitaṃ cakraṃ nānuvartayatīha yaḥ, aghāyur indriyārāmo moghaṃ pārtha sa jīvati - "Зь ежы ўзбываюцца быты, з дажджу ўзбываецца ежа,
дождж узбывае з аброку, аброк узбываецца з чыну. Чын з Роду узбытым ведай, зь нязгубнага Род узбыты, 

таму ўсюдырушны Род у аброку заўжды ўсталяваны. 

Хто так закручонага кола кручэньня далей ня доўжыць, 

зламысны, здаволя здоляў, дарэмна жыве ён, Па̄ртха."   

(Бгаґавад-Ґі̄та̄, 3.14-16).

Нарадзіўшыся ў горах, рака цячэ долу, да мора, каб пасьля зноў зьявіцца ракой у горах. Але вось на ейным сьцегу насыпаюць грэблю, і цяпер яна яшчэ круціць турбіны, сілкуючы машыны на заводах навакольных гарадоў. Пры пераадоленьні штучных перашкодаў выпрацоўваецца энэргія. "Эн-эргія" значыць па старагрэцку "нутраная дзея". Прабягаючы маршрут свайго беззмыслоўна ўскладненга жыцьця, чалавек адначасова круціць жорны сыстэмы, сілкуючы яе сваёй нутраной жыцьцёвай сілай. Як электрастанцыя яна ўзвышаецца над ракой чалавецтва.

Сучасны чалавек не прыкуты ланцугамі да галераў і шахтаў як нявольнікі старажытнага сьвету, ён проста ўвесь час сузірае бясконцыя відовішчы, што мякка спакушаюць і пераконваюць яго жадаць, адчуваць і перажываць. Яго ўвага ўвесь час занятая нейкім вонкавым паказам. Ён увесь час старанна працуе, аддаючы электрастанцыі розуму творчую энэргію сваёй сьвядомасьці. Забіраючы чалавечую сілу, яна затым як пан сялянам, вяртае як міласьць яе брудныя рэшткі асабліва абраным і пасьпяховым за іх паслухмянасьць і кіраўнічыя функцыі.

І самае крыўднае для герояў - гэтая машына ня мае нічога супраць змаганьня з сабой, бо тыя, што кідаюць выклік сыстэме адчужэньня, выступаюць акторамі на сцэне яе тэатра, разводзячы гледачоў на бурлівыя эмоцыі, і тым самым варочаюць жорны заганнага кола з дадатковай сілай. Энэргію, здабытую з руху натуральнага першатворнага кола, электрастанцыя перанакіроўвае ў адваротным напрамку, кідаючы яе супраць самога пачатку. На санскрыце гэта называецца viparītam - "вычварэньне".

Хто бы мог быць стваральнікам і гаспадаром такога мэханізму? Тэорыі змовы прыпісваюць кіраваньне сучасным сьветам асаблівым групам людзей, закулісным элітам, таемным таварыствам. Але сучасны сьвет - вялікі гістарычны праект, пачатак якога аддзелены ад нас тысячагодзьдзямі. Як могуць быць гаспадарамі такога праекту істоты, ня здольныя кіраваць нават уласнымі жаданьнямі, якія ня могуць плянаваць падзеі нават на год наперад, бо парушыць гэтыя пляны можа любая выпадковасьць? Як набольш яны могуць быць толькі выканаўцамі чужых загадаў. У выпадку сучаснага сьвету адно пакаленьне людзей зьяўляецца сьведкам прычынаў, і толькі яго ўнукі перажываюць наступствы. Дамэтная бязьлітасная воля стаіць жалезнай лёгікай за ўсімі значнымі зрухамі і падзеямі. Каб кіраваць такім праектам, трэба мець у сваім распараджэньні зусім іншы час і іншыя сродкі кіраваньня. Час, у параўнаньні зь якім чалавечае жыцьцё - толькі невялкі эпізод. Сродкі, якія чалавек проста не заўважае, успрымаючы іх як частку самога сябе.

Сьвятарныя традыцыі розных народаў гавораць пра тое, што ў чалавецтва ёсьць вораг, для якога душа чалавека ўсяго толькі ежа, крыніца энэргіі. Яны называюцца рознымі імёнамі, але нават іх выявы ў розных традыцыях падобныя. Істоты з тонкай існасьцю, час якіх цячэ доўга і павольна, здольныя авалодаць чалавечым целам, неўспрымальныя звычайным чынам, для якіх пажыва - чалавечыя пачуцьці і перажываньні. Тое, што гэты вораг зьвязаны з страсьцямі, пажадай, гневам, мае ня толькі маральнае, але і літаральнае значэньне. Традыцыйныя практыкі імкнуцца абараніць чалавека з дапамогай строгай духовай дысцыпліны. І толькі сучасны чалавек жыве бесклапотна, нібы ў поўнай бясьпецы, народжаны і выгадаваны на ферме па гадоўлі корму для бесаў. 

Для працы электрастанцыі неабходны мэханізм трансфармацыі, адбору і перадачы энэргіі сьвядомасьці, ужыўлены ў кожнага чалавека, прыналежнага да сыстэмы. Выявіць яго ня цяжка, проста параўнаўшы сучаснага чалавека зь дзікім і свабодным чалавекам традыцыйнага сьвету. Трансфарматар зьяўляецца лішнім, дадатковым, не неабходным для натуральнага жыцьця кампанэнтам. Уся гэтая мітусьня ў заганным коле адчужэньня сьвядомасьці немагчымая без адпаведнага спосабу мысьленьня, які яшчэ трэба вывучыць і засвоіць. Менавіта супольная сучасная мова і супольны сучасны розум, што яднаюць людзей у сучаснае грамадзтва, і зьяўляюцца мэханізмам адчужэньня і трансфармацыі, што адпавядае ўсім неабходным патрабаваньням. Менавіта сваю мову і форму розуму людзі дабраахвотна перадаюць сваім дзецям як незаўважны вірус. Пачаўшы зь першых хатніх людзей, ферма цяпер імкнецца не пакінуць на зямлі ніводнага вольнага месца. Вакол няма турэмных муроў, але чалавецтва нараджаецца і жыве ў няволі, і ня ведае зь яе выйсьця. І нічога, акрамя розуму і мовы, не трымае ў ёй чалавека.

Супраціў вырачаны на паразу датуль, пакуль здраднікам і даносчыкам зьяўляецца яго сродак. Толькі знайшоўшы і зразумеўшы сродак зьняволеньня, можна знайсьці сродак вызваленьня. Калі сродкам зьняволеньня зьяўляецца мова і розум, як форма мовы, то менавіта мова зьяўляецца і сродкам вызваленьня. Калі сродак зьняволеньня зьяўляецца калектыўным, такім павінен быць і адваротны сродак. Калі сродак зьняволеньня выкарыстоўвае барацьбу з сабой як крыніцу энэргіі, то сродак вызваленьня павінен цалкам выключаць стварэньне такой дыялектыкі. Калі сучасная мова робіць чалавека часткай сучаснага сьвету, зьяўляецца для яго бесправадной сувязьзю з электрастанцыяй, мурамі яго невідочнай турмы, мова сьвятарнай традыцыі можа стацца сродкам яго вызваленьня зь вялікага праетку заняволеньня, каб чалавек стаў напоўніцу чалавекам.

Некалі Вр̣тра, вялізарны дэман-дракон, запыніў колавы рух сусьвету. Апутаўшы сабой усё, скаваўшы рэкі, ён пазбавіў багоў улады. Слова vṛtra значыць на санскрыце "вораг", "перашкода", "покрыў". Засяродзіўшы на сябе сілу ўсіх рышы, гандгарваў і дэваў, Індра ўрэшце забіў Вр̣̣тру ваджрай, зброяй, зробленай з костак рышы Дадгйача, які аброк сваім жыцьцём дзеля ўратаваньня ўсіх. Забіўшы Вр̣̣тру, Індра вызваліў воды і аднавіў рух сусьветнага кола, і тым самым стаў насамрэч Індрам.

Непарушная мяжа

Слова ātman утвараецца ад кораня ant, што мае сэнс "зьвязваць, злучаць" (atI bandhane) афіксам maniṇ. Ад таго самага кораня паходзяць anta (канец, мяжа), antar (паміж, пасярэдзіне), antara (нутраны, зьнешні), antra (кішка), anti (перад), antika (блізкі), antī (печка). Слова ātman у санскрыце зьяўляецца зваротным займеньнікам - сам, сябе, самога і г.д. - і ў бальшыні выпадкаў так яго і трэба перакладаць. (Словы "сам" і "самы" паходзяць ад іншага санскрыцкага слова - sama - "роўны, аднолькавы, той самы"). У канцы багуврі̄гі-сама̄сы ātman часта зусім неперакладальны. У корані ant гучаць na і ta, гук na значыць "адмаўляць, кіраваць", гук ta значыць "той бок". ātman значыць мяжу паміж нутраным і вонкавым, тым і гэтым. Як і слова antara, якое значыць як "нутраны", так і "вонкавы", ātman таксама можа значыць як "нутро", "сярэдзіну", так і вонкавую абалонку, цела, залежна ад ідэнтыфікацыі.

atha ya ātmā sa setur dhṛtir eṣāṃ lokānām asaṃbhedāya, naitaṃ setum ahorātre tarato na jarā na mṛtyur na śoko na sukṛtam | sarve pāpmāno 'to nivartante, apahatapāpmā hy eṣa brahmalokaḥ (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4.1) - Вось гэты Сам (а̄тман), ён насып, мяжа, сутрым дзеля незьмяшэньня гэтых сусьветаў. Не пераходзяць гэтую мяжу ні дзень, ні ноч, ні старасьць, ні сьмерць, ні гора, ні дабрачын. Усё зло адварочваецца адсюль. Бо пазбыты зла гэты сьвет Роду.

tasmād vā etaṃ setuṃ tīrtvā andhaḥ sann anandho bhavati | viddhaḥ sann aviddho bhavati | upatāpī sann anupatāpī bhavati | tasmād vā etaṃ setuṃ tīrtvā api naktam ahar evābhiniṣpadyate | sakṛd vibhāto hy evaiṣa brahmalokaḥ (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4.2) - Таму перайшоўшы гэтую мяжу, сьляпы перастае быць сьляпым, паранены перастае быць параненым, хворы перастае быць хворым. Таму перайшоўшы гэтую мяжу, нават ноч стаецца днём. Бо заўжды сьветлы гэты сьвет Роду.

tad ya evaitaṃ brahmalokaṃ brahmacaryeṇānuvindanti teṣām evaiṣa brahmalokaḥ |
teṣāṃ sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4.3) - Хто родасьцегам знаходзіць гэты сьвет Роду, тых і ёсьць гэты сьвет Роду. У іх ёсьць свабода ўва ўсіх сусьветах. (Чхандогйа-упанішад, 8.4)

ātman называецца тут setu. Гэтае слова ўтвараецца ад кораня si (bandhane - "злучаць, зьвязваць") афіксам tuN і значыць "сувязь, мяжа, бар'ер, граніца, мост, дамба, насып, грэбля, гаць". Так напрыклад называюць насып, што падзяляе рыжовыя палі. Сусьвет успрымаецца як мноства. Мноства ствараецца з аднаго, падзеленага межамі. І першай мяжой зьяўляецца Атман, што падзяляе ўсё на сябе і не-сябе, насып паміж акіянамі вонкавага і нутранога, таго, на што можна ўказаць як на "гэтае", і таго, на што можна сказаць "сам" і "тое".

tad dhedaṃ tarhy avyākṛtam āsīt | tan nāmarūpābhyām eva vyākriyatāsau nāmāyam idaṃrūpa iti | tad idam apy etarhi nāmarūpābhyām eva vyākriyata asau nāmāyam idaṃrūpa iti (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.7) - "Тады гэта было нераскрытым. Яно раскрылася іменем і явай - той яго імя, гэта яго ява. І цяпер яно раскрываецца іменем і явай, той яго імя, гэта яго ява" (Бр̣гада̄ранйака-упанішад, 1.4.7).

Імя і ява вызначаюцца тут праз указаньне наперад, на гэтае, і назад, на тое. Вось стаіць кубак - гэта ява. Ён распазнаецца як кубак, бо ёсьць змысел кубка, "тое" кубка, яго відзея. Усё, што зьяўляецца ў сьвядомасьці, ёсьць імя і ява (змысел і вобраз), і адно ніколі не бывае без другога. Siddhe śabdārtha-sambandhe - так гучыць першая ва̄рттіка Ка̄тйа̄йаны на сӯтры Па̄н̣іні - "Зыходзячы з таго, што сувязь выявы і змыслу абаязковая". А̄тман, абавязковая і вечная мяжа і сувязь паміж іменем і явай, і ёсьць у такім разе тое, што звычайна называюць сьвядомасьцю.

Ява кубка можа разьбіцца, але кмень кубка застаецца, кубкаў мноства, але відзея кубка адна. Мяжа паміж іменем і явай выяўляецца таксама мяжой паміж мінучым і немінучым, часовым і заўсёдным, множным і адзіным, існым і быцьцём, несьмяротнасьцю і сьмерцю. nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ, ubhayor api dṛṣṭo 'ntas tv anayos tattva-darśibhiḥ. (Bhagavad-gītā 2.16) - "Няіснае быць ня можа, што існа, ня быць ня можа, мяжа  (antaḥ) іх абоіх відна тым, што тоествы (tattva) бачаць" (Бгаґавад-Ґі̄та̄, 2.16).

Каб убачыць мяжу паміж існым і няісным, трэба бачыць тоествы, таттвы. Слова tattva (тоества, ісьціна, праўда) утвараецца ад tat (той) афіксам tva, што прызначаецца ў значэньні tasya bhāvaḥ - "быцьцё таго". У беларускай гэты афікс захаваўся ў такіх словах як "хараство". Так ад caṣaka (кубак) можна ўтварыць слова caṣaka-tva (кубкавасьць), якое і азначае "быцьцё кубка", агульнае для ўсіх кубкаў, відзею кубка. Таттва, "тоества" значыць найбольш агульныя відзеі, катэгорыі мэтафізыкі, першасны альфабэт змыслаў. Праяўленьне сьвету разглядаецца як дарога праяўленьня таттваў, тоестваў.

У многіх традыцыйных практыках дзеля дасягненьня чацьвертага стану (turiya), сродкам зьяўляецца засяроджаньне на мяжы: паміж чуйнаваньнем і сном, паміж сном і глыбокім сном, паміж удыхам і выдыхам, утрыманьне ўвагі на любой мяжы. Так з дапамогай мяжы перасякаецца непарушная мяжа, адолець якую можна, толькі знайшоўшы сябе на іншым яе баку. uddhared ātmanātmānam nātmānam avasādayet (Bhagavad-gītā 6.5) - "Хай уздыме сябе сабой, хай сам сябе не апускае" (Бгаґавад-Ґі̄та̄ 6.5).