Продак

Ṛg-veda 10.90, ṛṣiḥ - nārāyaṇaḥ, devatā - puruṣaḥ

1. Тысячагаловы Продак, тысячавокі, тысячаногі,
абярнуўшы быцьцё адусюль, на дзесяць дванаццатых выстаў.
2. Продак толькі ўсё гэта, што быта і тое, што будзе,
пан нясьмерця, якое ён ежай перарастае.
3. Такая ягоная веліч, што яшчэ велічэйшы Продак,
чвэрць яго - усе быты, тры чвэрці - нясьмерце ў небе.
4. Узыйшоў на тры чвэрці Продак, чвэрць яго ўзьнікла зноў тут,
ён зь яе разыйшоў паўсюль, ува ўсё, што жыве й не жывое.
5. Зь яго узьнікла Улада, з Улады узьнік зноў Продак,
ён, узьнікшы, пераўзыйшоў назад быцьцё і наперад.
6. Тады, калі Продкам як дарам Дзівы аброк учынялі,
вясна была маслам, дровамі лета, восень дарамі.
7. Той аброк на траве крапілі, Продка, што ўзьнік спачатку,
ім Дзівы сабе абраклі, Зьвершы і тыя, хто Рушы.
8. З таго, абрачонага цалкам, аброку сабранае масла
ператварылі ў жывёл лясных, ветравых, вясковых.
9. З таго, абрачонага цалкам, аброку - рочы і сьпевы,
меры ўзьніклі зь яго, зь яго узьніклі аброчы.
10. Зь яго нарадзіліся коні, зьвяры із зубоў радамі,
каровы зь яго узьніклі, зь яго авечкі і козы.
11. Калі падзялялі Продка, на колькі мерылі частак?
Як яго твар завецца, як рукі, як сьцёгны, ногі?
12. Радавітам стаў яго рот, ваярамі сталіся рукі,
сьцёгны сталіся вёскай, з ног яго ўзьніклі сьмерды.
12. Месяц узьнік зь яго мыслу, з вока узьнікла сонца,
Індра і Агні - з роту, Вецер узьнік із дыху.
14. З пупа узьнікла прастора, з галавы узьніклі нябёсы,
з ног - дол, староны - са слыху, так яны сьвет стварылі.
15. Сямёра было азародаў, тройчы сем было зроблена дроваў,
калі абракаючы Дзівы, прывязалі Продка жывёлай.
16. Аброк аброку абрэклі Дзівы, то першыя сталі абрады.
Дасяглі вялікія неба. Дзе первыя Зьвершы, ёсьць Дзівы.

Пераклаў з санскрыту - Міхаіл Баярын.




sahásraśīrṣā púruṣaḥ sahasrākṣáḥ sahásrapāt |
sá bhū́miṃ viśváto vṛtvā́ty atiṣṭhad daśāṅgulám |1|
púruṣa evédáṃ sárvaṃ yád bhūtáṃ yác ca bhávyam |
utā́mṛtatvásyéśāno yád ánnenātiróhati |2|
etā́vān asya mahimā́to jyā́yāṃś ca pū́ruṣaḥ |
pā́do 'sya víśvā bhūtā́ni tripā́d asyāmṛ́taṃ diví |3|
tripā́d ūrdhvá úd ait púruṣaḥ pā́do 'syehā́bhavat púnaḥ |
táto víṣvaṅ vy àkrāmat sāśanānaśané abhí |4|
tásmād virā́ḷ ajāyata virā́jo ádhi pū́ruṣaḥ |
sá jātó áty aricyata paścā́d bhū́mim átho puráḥ |5|
yát púruṣeṇa havíṣā devā́ yajñám átanvata |
vasantó asyāsīd ā́jyaṃ grīṣmá idhmáḥ śarád dhavíḥ |6|
táṃ yajñám barhíṣi praúkṣan púruṣaṃ jātám agratáḥ |
téna devā́ ayajanta sādhyā́ ṛ́ṣayaś ca yé |7|
tásmād yajñā́t sarvahútaḥ sámbhṛtam pṛṣadājyám |
paśū́n tā́ṃś cakre vāyavyā̀n āraṇyā́n grāmyā́ś ca yé |8|
tásmād yajñā́t sarvahúta ṛ́caḥ sā́māni jajñire |
chándāṃsi jajñire tásmād yájus tásmād ajāyata |9|
tásmād áśvā ajāyanta yé ké cobhayā́dataḥ |
gā́vo ha jajñire tásmāt tásmāj jātā́ ajāváyaḥ |10|
yát púruṣaṃ vy ádadhuḥ katidhā́ vy àkalpayan |
múkhaṃ kím asya kaú bāhū́ kā́ ūrū́ pā́dā ucyete |11|
brāhmaṇò 'sya múkham āsīd bāhū́ rājanyàḥ kṛtáḥ |
ūrū́ tád asya yád vaíśyaḥ padbhyā́ṃ śūdró ajāyata |12|
candrámā mánaso jātáś cákṣoḥ sū́ryo ajāyata |
múkhād índraś cāgníś ca prāṇā́d vāyúr ajāyata |13|
nā́bhyā āsīd antárikṣaṃ śīrṣṇó dyaúḥ sám avartata |
padbhyā́m bhū́mir díśaḥ śrótrāt táthā lokā́m̐ akalpayan |14|
saptā́syāsan paridháyas tríḥ saptá samídhaḥ kṛtā́ḥ |
devā́ yád yajñáṃ tanvānā́ ábadhnan púruṣam paśúm |15|
yajñéna yajñám ayajanta devā́s tā́ni dhármāṇi prathamā́ny āsan |
té ha nā́kam mahimā́naḥ sacanta yátra pū́rve sādhyā́ḥ sánti devā́ḥ |16|

Радасьць

1.4.1. ātmaivedam agra āsīt puruṣavidhaḥ. so 'nuvīkṣya nānyad ātmano 'paśyat. so 'ham asmīty agre vyāharat. tato 'haṃnāmābhavat. tasmād apy etarhy āmantrito 'ham ayam ity evāgra uktvāthānyan nāma prabrūte yad asya bhavati. sa yat pūrvo 'smāt sarvasmāt sarvān pāpmana auṣat tasmāt puruṣaḥ. oṣati ha vai sa taṃ yo 'smāt pūrvo bubhūṣati ya evaṃ veda.
1.4.2. so 'bibhet tasmād ekākī bibheti. sa hāyam īkṣāṃ cakre, yan mad anyan nāsti kasmān nu bibhemīti. 
tata evāsya bhayaṃ vīyāya. kasmād dhy abheṣyat. dvitīyād vai bhayaṃ bhavati.
1.4.3. sa vai naiva reme. tasmād ekākī na ramate. sa dvitīyam aicchat. sa haitāvān āsa yathā strīpumāṃsau sampariṣvaktau. sa imam evātmānaṃ dvedhāpātayat. tataḥ patiś ca patnī cābhavatām. tasmād idam ardhabṛgalam iva sva iti ha smāha yājñavalkyaḥ. tasmād ayam ākāśaḥ striyā pūryata eva. tāṃ samabhavat. tato manuṣyā ajāyanta.
1.4.4. so heyam īkṣāṃ cakre - kathaṃ nu mātmana eva janayitvā sambhavati. hanta tiro 'sānīti. sā gaur abhavad vṛṣabha itaraḥ. tāṃ sam evābhavat. tato gāvo 'jāyanta. vaḍavetarābhavad aśvavṛṣa itaraḥ. gardabhītarā gardabha itaraḥ. tāṃ sam evābhavat. tata ekaśapham ajāyata. ajetarābhavad basta itaraḥ. avir itarā meṣa itaraḥ. tāṃ sam evābhavat. tato 'jāvayo 'jāyanta. evam eva yad idaṃ kiñca mithunam ā pipīlikābhyas tat sarvam asṛjata.

Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.1-4

1.4.1. Сам спачатку быў гэта ўсё ў відзе чалавека. Ён, агледзеўшыся, ня ўбачыў іншага ад сябе. "Гэта я" - так ён спачатку прамовіў. І ад таго стаўся я-іменным. І таму і цяпер пакліканы: "гэта я" - так спачатку сказаўшы, пасьля ўжо іншае імя гаворыць, якое ў яго ёсьць. Той, хто пярвей гэтага ўсяго, спаліў усё зло, таму ён чалавек (pur-uṣa). Спальвае напраўду той, хто так ведае, таго, хто жадае быць пярвей за яго.
1.4.2. Ён баяўся. Таму адзінокі баіцца. І ён агледзеўся. Калі няма нікога іншага ад мяне, чаго я баюся? І ад таго прайшоў яго страх. Бо каго яму баяцца? Ад другога напраўду ўзбываецца страх.
1.4.3. Але ён ня радаваўся. І таму самотны ня радуецца. Ён захацеў другога. І ён стаў такім, як жанчына і мужчына, якія абдымаюць адно аднаго. І такога сябе ён змусіў рухацца (apātayat) ў два бакі, і адтаго сталі быць муж (pati) і жонка (patnī). І таму мы як паловы цэлага - так мовіў Йа̄джнявалкйа. І таму гэтая прастора поўніцца толькі жанчынай. Ён быў зь ёй, і адтаго нарадзіліся людзі.
1.4.4. І яна азірнулася наўкол: як нарадзіўшы мяне зь сябе, ён ёсьць са мной? Даволі гэтага, адвярнуся. І яна сталася каровай, а ён быком. І ён быў зь ёй. І адтаго нарадзіліся каровы. Яна сталася кабылай, а ён канём. Асьліцай яна, а ён аслом. І ён быў зь ёй. І адтаго нарадзіліся непарнакапытныя. Казой сталася яна, а ён казлом. Авечкай сталася яна, а ён баранам.  І ён быў зь ёй. Адтаго нарадзіліся козы і авечкі. Такім чынам ён стварыў усё парнае, аж да мурашоў.

Разварот

У вйа̄каран̣е, традыцыйнай граматыцы санскрыту, ёсьць паняцьце vṛtti – “згортваньня-разгортваньня”. Утварэньне новых фармальных элемэнтаў разглядаецца як згортваньне больш простых складнікаў, замена ланцуга на адзінку. Разуменьне згорнутай выявы мае наўвеце яе разгортваньне, тлумачэньне, вяртаньне ў першасны выгляд. 

Выдзяляецца пяць згортваньняў:

1. dhātu-vṛtti – згортваньне ў карані. Напрыклад, калі спалучэньне kartum icchati (хоча рабіць) згортваецца ў вытворны корань cikīr-ṣa, які далей можа атрымліваць канчаткі дзеяслова. Або, спалучэньне putram icchati (хоча сына) згортваецца ў корань putrīya, Прыгэтым адзін змысел (“рабіць”, “сын”) прадстаўляецца асновай (kṛ, putra), а другі (“хацець”) – афіксам (san, kyac).

 2. kṛd-vṛtti – згортваньне ў першасныя асновы імёнаў. Напрыклад, калі спалучэньне yaḥ karoti (які чыніць, дзейнік чыну) згортваецца ў першасную аснову kartṛ (чыньнік), якая далей атрымлівае канчаткі імені і скланяецца. Прыгэтым адзін змысел прадстаўляецца як корань (kṛ), а другі – як афікс (tṛc). Такія афіксы называюцца kṛt.

 3. taddhita-vṛtti – згортваньне ў другасныя асновы імёнаў. Напрыклад, калі спалучэньне agniḥ asmin asti (у якім ёсьць агонь) згортваецца ў другасную аснову agni-mat (агнявы), які далей атрымлівае канчаткі імені і скланяецца. Прыгэтым адзін змысел прадстаўляецца асновай (agni), а другі – афіксам (matup). Такія афіксы называюцца taddhita.

4. samāsa-vṛtti – згортваньне ў складаныя асновы імёнаў. Напрыклад, калі спалучэньне tasya puruṣaḥ (“яго чалавек”) згортваецца ў складаную аснову tat-puruṣa (“яго чалавек”), якая далей атрымлівае канчаткі імені і скланяецца.

 5. ekaśeṣa-vṛtti – згортваньне ў “аднаго апошняга”. Гэта ўтварэньне выяваў парнага і множнага ліку, што ў санскрыце разглядаецца як згортваньне словазлучэньняў. Напрыклад, калі спалучэньне vṛkṣaḥ vṛkṣaḥ ca (“дрэва і дрэва”) згортваецца ў выяву vṛkṣau (“два дрэвы”).

Такім чынам, ад першасных каранёў можна ўтварыць першасныя асновы імені, ад іх другасныя асновы. Першасныя і другасныя асновы можна спалучыць у складаныя асновы. Усе гэтыя ўтварэньні скланяюцца. Ад першасных каранёў і ўсіх утвораных асноваў можна ўтварыць другасныя карані. Яны спрагаюцца. Ад іх можна зноў утварыць першасныя асновы, а ад іх – другасныя і складаныя асновы. І ад іх у сваю чаргу можна зноў утварыць другасныя карані. Так слоўнікавы склад санскрыта робіцца рэкурсіўна бясконцым. Аднак, усё гэтае мноства адпачатку ўяўяляе сабой згортваньне спалучэньняў першасных складнікаў у больш простыя адзінкі.

Такім чынам, тое, што заходняй лінгвістычнай традыцыі ўспрымаецца як “словаўтварэньне”, у санскрыцкай граматыцы змысьляецца як згортваньне складанага ў простае, скарачэньне ланцуга да адзінкі.

Паняцьце vṛtti ўжываецца таксама ў Йоґа-сӯтрах Патаньджалі. Трэба заўважыць, што з традыцыйнага гледзішча Патаньджалі лічыцца таксама стваральнікам Mahābhāṣya, Вялікага Тлумачэньня да граматыкі Па̄н̣іні і галоўным з трох аўтарытэтаў вйа̄каран̣ы. Патаньджалі вызначае йогу так: yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ – “Йоґа – гэта спыненьне vṛtti чуваньня”. Слова vṛtti ўтвараецца ад кораня vṛt (вярцецца, зварачацца, рухацца, існаваць, адбывацца, дзейнічаць, узьнікаць) і тлумачыцца перакладчыкамі і тлумачальнікамі даволі па-рознаму: як “дзеяньне, вярчэньне, абарачэньне сьвядомасьці”.

Патаньджалі выдзяляе пяць vṛtti:

1. pramāṇa – прамер, правільнае ўспрыманьне

2. viparyaya – вычварэньне, аблуднае ўспрыманьне

3. vikalpa – адмена, варыятыўнае ўспрыманьне словаў, вольнае ад рэчаў

4. nidrā – глыбокі сон, успрыманьне нябыту

5. smṛti – памяць, зноў-успрыманьне ўжо перажытага

Але, калі ўзгадаць, як працуе vṛtti ў мове, магчыма і такое тлумачэньне: “йоґа ёсьць спыненьне згортваньня чуваньня”. Vṛtti чуваньня можна зразумець гэтак жа сама, як у граматыцы санскрыта – як згортваньне, скарачэньне складанага да простага, ланцугоў і абсягаў да адзінак. У такім разе vṛtti Йоґа-сӯтраў магчыма разглядаць як розныя віды згортваньняў чуваньня, падобна да граматычных згортваньняў, што ўтвараюць новыя словы. Рэчаіснасьці чуйнаваньня, сна, памяці, аблуды і одуму аказваюцца згортваньнямі чуваньня ў пэўныя праявы.

Тое, што здаецца нам разгортваньнем змыслаў у пачуцьцёвыя прасторы, можна насамрэч прадставіць і як згортваньне: выдзяленьне неадзінкавага змыслу, змысловага ланцуга ці абсягу і зьвядзеньне яго да вонкага дачыну, адзінкі. Чуваньне ня толькі напоўнена дачынамі, але ўвесь час утварае новыя дачыны. Утварэньне кожнага дачыну кожны раз аб’ядноўвае пэўны абсяг чуваньня ў цэласьць, адзінку. Затым чуваньне будуе з утвораных дачынаў складаныя будовы паняткаў і згортвае іх да новых дачынаў. Пасьля яно зьбірае паняткі ў новыя будовы і згортвае іх у новыя дачыны. У выніку тое, што здаецца простым і адзінкавым, зьяўляецца згортваньнем мноства няпростага і неадзінкавага. Згортваньне чуваньне адбываецца рэкурсіўна бясконца – як словаўтварэньне ў мове.

Чуваньне ўтварае змысел зь сябе самога. Яно скарачае, згортвае сябе ў змыслы. Затым яно зьбірае гэтыя згортваньні і згортвае іх у новыя і новыя згортваньні, утвараючы цэлы сьвет. Але ўвесь гэты сьвет зьяўляецца ў выніку згортваньня самога чуваньня. Чуваньне апынаецца ў створаным самім сабой сьвеце множнасьці і раздробленасьці. З усёй сваёй паўнаты яно пакідае сабе невялічкую частку сябе і называе гэты маленькі кавалак сябе “Я”. Згорнутае чуваньне прымае выяву згортваньняў, сваіх шматлікіх зьместаў  – vṛtti-sārūpyam itaratra (Yoga-sūtrāṇi 1.4).

У граматыцы санскрыту існуе і зваротная працэдура – разгортваньне vṛtti, што ўзнаўляе сапраўдны, згорнуты ў выявы змысел. Напрыклад, калі слова cikīrṣati тлумачыцца як kartum icchati (хоча рабіць). Паводле падабенства спыненьне згортваньня чуваньня – citta-vṛtti-nirodhaḥ – азначае разгортваньне, вяртаньне ў свой першасны, разгорнуты, нескарочаны, незаменены стан. І тады зорца ўзнаўляецца ў сваёй уласнай яве – tadā draṣṭuḥ svarūpe 'vasthānam (Yoga-sūtrāṇi 1.3). Спыненьне згортваньня, разгортваньне чуваньня аднаўляе адзінства (yoga), цэласьць Сябе.

Гара

за сьпіною няспынна ў неба расьце гара
узыходзяць у ноч над зямлёй маладыя багі
лейцы сьвету сьціскае мацней рука ўладара
і конь часу ўстае станьгом ды іржэ ў адказ

карціна - N. Roerich, Kalki