Зьмяя і вяроўка

Гледачы прыходзяць у тэатар дзеля зьдзіўленьня і прыносяць з сабой сьвет, што складаецца зь вядомага - іх звычайнага жыцьця. Аднак, сьвет актораў таксама складаецца толькі зь вядомага - выдатна вывучаных роляў, добра знаёмага сцэнарыя, дэкарацыяў і складу выканаўцаў. Прычым, вядомае абодвух гэтых сьветаў - насамрэч аднаго парадку. Гасьне сьвятло, і сустрэча двух сьветаў вядомага спараджае невядомае. У чуваньнях гледачоў узьнікае мніва, ілюзія, ня зводная да дэкарацыяў, словаў і рухаў актораў, існае іншага парадку, дзеля зьяўленьня якога ўсе ўдзельнікі сабраліся ў адным месцы. 

Дзед лічыць, што добра ведае гэты сьвет - што было, тое і будзе, няма нічога новага пад сонцам.  Усё, што чакае ў жыцьці яго нашчадкаў, яму здаецца загадзя прадвызначаным, і магчыма так і ёсьць. Але ён сядае і распавядае ўнуку гісторыю, падобную на праўду. Той слухае сьпярша зь цікавасьцю, затым са зьдзіўленьнем і захапленьнем, пакуль у канцы гісторыі з расчараваньнем не разумее, што дзед яго папросту разыграў. Пакуль ён быў у гэтай гульні, ён быў рэчывам для існаваньня нечага тонкага новага. Лацінска слова illusio паходзіць ад кораня ludo (гуляць) азначае ўласна “розыгрыш, быцьцё ў гульні” (in-lusio). Навошта чалавек, спавядаючы рэлігію вядомага, стараецца зьдзівіць, стварыць невядомае ў іншых?

Адна з самых дзіўных рысаў чалавечага роду - гэта жаданьне пераконваць адно аднаго. Што заўгодна, але ўпэўнена нешта ўпіхваць сваім бліжнім. Каб там, з таго боку, у існаваньні якога па вялікім рахунку няма ніякай пэўнасьці, адбылося нешта дзіўнае, новае, невядомае. І гэта ня проста жаданьне пакінуць свой сьлед, адпячатак у іншым - бо з гэтага боку ніколі ня ясна, што тут я і што тут сваё. Гэта і ня радасьць архітэктара, што бачыць дасканалае ўвасабленьне свайго намыслу ў рэчыве. 

Жаданьне пераканаць, перакінуць мяч на той бок пляцоўкі, стварыць мніва ў іншым чуваньні нясе ў сабе веер нечаканасьцяў. Створаны верш будзе прачытаны не такім, якім быў напісаны, і тым ня менш прапаноўваецца чытачам з дакладным веданьнем пра гэта. Мніва - галоўная чалавечая творчасьць. Прычым гэты занятак людзей выглядае аднолькава дзіўна на любой рацыянальнай асноведзі, ад адвайты да аб’ектна-арыентаванага праграмаваньня.

Мніва, рэчаіснасьць, што лепіцца з рэчыва іншага чуваньня, называецца на санскрыце māyā. Гэтае слова, утворанае ад кораня mā (мерыць, ствараць, будаваць) літаральна значыць “збудову, твор” і тлумачыцца як тое, “чым ствараецца, беспрысутна паказваецца” нешта. З аднаго боку, ілюзорнасьць зманнасьць вытворнага супрацьстаіць тут ісьціне першаснага і пратворнага. Гліна - існая, а гаршчок - мніва. Золата - існае, завушніца - мніва. Род - існае, усё іншае - мніва.

Щанкара тлумачыць ілюзію на прыкладзе чалавека, што глядзіць на вяроўку, прымае яе за зьмяю і пужаецца. rajju-sarpavad ātmānaṃ jīvaṃ jñātvā bhayaṃ vahet - “Як зьмяю за вяроўку прызнаўшы Сябе за жывое, ён спараджае страх…” (Ātmabodhaḥ 27). Або на прыкладзе слупа, які здалёк падаецца чалавекам, а пры набліжэньні вяртаецца ў сваю сапраўдную існасьць. sthāṇau puruṣavad bhrāntyā kṛtā brahmaṇi jīvatā, jīvasya tāttvike rūpe tasmin dṛṣṭe ni vartate - “Нібы слуп здалёк чалавекам, жывым бытам Род падаецца, калі ж бачаць тойсную яву, адно ў другім спанікае” (Ātmabodhaḥ 45).

І зьмяя, і вяроўка належаць да аднаго парадку, узроўня вядомага. Гледачам у тэатры паказваюць вяроўку, а яны бачаць зьмяю. І гэтая другая зьмяя належыць ужо да іншага, невядомага паверху існаваньня, бо рэчывам для яе выступае чуваньне гледача. І тут мніва разварочвае перад намі свае бясконцыя магчымасьці. Зьляпіць з гэтага рэчыва мы можым усё, што толькі можам уявіць; даць існаваньне ўсяму, што мы пажадаем. І ў гэтым змысьле, māyā - гэта не ілюзорны вытвор, а канструктыўная цэль, што паверх за паверхам будуе складаную рэчаіснасьць. Тое, дзеля чаго ўсё наведваньне тэатру і задумана. Складаньне вядомага дае ў выніку больш за свае складнікі.

Cьвятло зноў запальваецца, гледачы і акторы пакідаюць залю і сцэну. Што цяпер з тым агульным зманам, які яны толькі што стварылі? Навошта ўсё гэта было? Сьвет стаў большы. Гледачы зносяць з сабой з тэатру новую зьмяю і новую вяроўку, каб пазнаць іх зноў, гледзячы новае прадстаўленьне. Мніва зноў і зноў надбудоўваецца на мніве. З птушынага палёту над долам рэчаіснасьці гэтая шалёная пераканаўчая чыннасьць чалавецтва выглядае як бліскучая будаўнічая чыннасьць шматпавярховага мурашніка мніва.