1. Вум і розум
Перакладнік філасафічных тэкстаў на беларускую мову абавязкова сутыкаецца з праблемай "двух розумаў". Бо ў дзьвюхмоўных беларускіх слоўніках "розум" служыць перакладам адразу ўсіх органаў разуменьня, разрозьненьне якіх адбылося ў самых пачатках вялікіх філасафічных традыцыяў. Якое беларускае слова магло бы быць тым другім розумам? І якім розумам выявіцца ў такім разе той першы розум, калі зьявіцца другі?
Па-першае, гэтым словам мог бы быць"вум", адсутны ў сучаснай літаратурнай мове, але прысутны ў старабеларускай мове, і ў раньняй новай беларускай. Гістарычны слоўнік беларускай мовы дае шматлікія прыклады зь летапісаў, дакумэнтаў, рэлігійных, палемічных і інтэлектальных тэкстаў, а таксама прыклады ўстойлівых выразаў з гэтым словам ("добры вум, чыстая памяць, поўны розум").
"Сатварыў бог самаўласьць духоўную і найпаўнейшую і нарэк яе вум". Гэта цытата з кнігі "Тайна тайных або Арыстотэлевы врата" - сярэднявечнага філасафічнага твора вядомага ў Эўропе пад назвай Secretum Secretorum. Тэкст прыпісваўся Арыстотэлю і быў нібыта адрасаваны Аляксандру Вялікаму. (Лічыцца, што першчапачаткова гэты тэкст належаў аўтарству абарскага мысьляра, а пасьля быў перакладзены на гэбрайскую і лацінскую мовы. Беларускі пераклад быў зроблены з гэбрайскай.)
Слова "вум" ёсьць і першых слоўніках беларускай мовы 20 стагодзьдзя: у “Слоўніку беларускай мовы" Івана Насовіча ("Калі руб, дак і вум"), "Беларуска-расійскім слоўніку" Вацлава Ластоўскага ("У нашай мове разрожніваюць розум і вум, апошняе выводзіцца ад умець"), у шматлікіх слоўніках беларускіх дыялектаў (напрыклад, Тураўшчыны, Магілеўшчыны). Яно ўжываецца і класікамі беларускай паэзіі Янкам Купалам і Якубам Коласам.
Акрамя таго, здаецца, як раз "вум" і зьяўляецца этымалягічна першасным. Ёсьць розныя ня вельмі пераканаўчыя версіі паходжаньня гэтага слова (ад санскрыцкага 'man' - "мысьліць" ці індаэўрапецскага 'aw' - "слухаць", ці ад слова "умець" - што здаецца нам больш блізкім і цямным). Слова "розум" хутчэй за ўсё паходзіць менавіта ад "вума". "Раз-вум" - гэта верагодная калька ад старагрэцкага слова διάνοια, што магла быць створана пры перакладзе хрысьціянскіх тэкстаў на царкоўна-славянскую мову. А "вум", адпаведна, мог адпачатку быць перакладам слова νους.
Справа, аднак, ускладняецца тым, што антычную традыцыю беларуская культура ўспрымала з дзьвюх крыніцаў: старагрэцкай і лацінскай. І перакладам слова νους на лацінскую мову зьящляюцца словы intellectus і intellectio - што этымалягічна значаць inter-lectus "раз-чытаньне". У суседняй польскай мове таксама няма слова "вум", і νους тут перакладаецца словам rozum, у пары зь якім выступае umysł, які мы таксама знаходзім і ў гісторыі беларускай мовы, і таксама ня маем у сучаснай.
Антычная філасафічная спадчына зьяўляецца часткай нашай культуры. Пераклад яе паняткаў у значнай ступені ўплываў на самі сэнсы словаў, якія мы ўжываем для называньня сьвядомага і разумнага. Таму паспрабуем высьветліць, ці хапае нам наяўных сродкаў сучаснай мовы для перакладу асноўных паняткаў старагрэцкай мэтафізікі датычных архітэктуры разумнага.
2. Νους і δόξα
Першым, хто ў старагрэцкай традыцыі мысьленьня паставіў разумнае ў пачатак сьвету, быў заснавальнік атэнскай школы філосаф Анаксагор з Клязамэнаў. Дыяген Лаэртый цытуе яго такім чынам: "Усе рэчы былі разам, а пасьля прыйшоў вум (νοῦς) і ўпарадкаваў (διεκόσμησε) іх". Затым у паэме "Пра прыроду рэчаў" Пармэнід супрацьстаўляе думку пра ісьціну (νόημα ἀμφὶς ἀληθείης) і меркаваньне (δόξας) сьмяротных, а таксама атаесамляе знаньне і быцьцё (τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν ἐστίν τε καὶ εἶναι.). Падставовая ж архітэктура разумнага, што заклала аснову заходняй гнасэалёгіі, была створана Плятонам.
У размове Тымэй ён так разрозьнівае разуменьне (νόησις) і меркаваньне (δόξα): "На маю думку, для пачатку трэба разрозьніць тое, што заўсёды існае (τὸ ὂν ἀεί) і ня мае ўзьнікненьня (γένεσιν), і тое, што заўсёды ўзьнікае, але ніколі ня існае. Адно спасьцігаецца розумам (νοήσει) з дапамогай мовы (μετὰ λόγου), бо заўсёды існае, а другое ўспрымаецца мыслам (δόξῃ) і неразумным адчуваньнем (ἀλόγου δοξαστόν), бо ўзьнікае і гіне, але ніколі ня ёсьць." (Тымэй, 28) Тут разумнае ды існае апынаецца па адзін бок, а па другі бок - неразумнае і насамрэч няіснае.
Далей ён працягвае гэтае супрацьстаўленьне: "Усё сказанае вышэй апісвала створанае (δεδημιουργημένα) вумом (τὰ διὰ νοῦ), але мы таксама павінны разгледзець і спароджанае (γιγνόμενα) неабходнасьцю (τὰ δι᾽ ἀνάγκης). Бо, папраўдзе, гэты сьвет (κόσμου) народжаны спалучэньнем неабходнасьці (ἀνάγκης) і вума (νοῦ)" (Тымэй, 47-48) Разумнае тут выяўляецца дзейным і стваральным, а неразумнае - інэртным і неабходным.
І ўрэшце па той бок разумнага апынаецца тое, што пасьля будзе называцца "матэрыяй": "Цяпер нам трэба разрозьніць (διανοηθῆναι) тры віды: тое, што ўзьнікае (γιγνόμενον), тое, у чым узьнікае (ἐν ᾧ γίγνεται), і тую крыніцу, паводле падабенства зь якой яно ўзьнікае (ὅθεν ἀφομοιούμενον φύεται τὸ γιγνόμενον). Можна параўнаць тое, што ўспрымае, (δεχόμενον) з маці (μητρί), крыніцу (ὅθεν) з бацькам (πατρί), а іх зьмешаную прыроду (μεταξὺ τούτων φύσιν) - зь дзіцём (ἐκγόνῳ)". (Тымэй, 50) "... калі мы апішам яе як невідочны (ἀνόρατον) невыяўны (ἄμορφον) від (εἶδός), усепрымальны (πανδεχές), што самым няўлоўным і зманлівым чынам бярэ ўдзел у тым, што разумецца, то будзем праўдзівыя" (Тымэй, 51)
Матэрыя неразумным хаатычным рухам узьбіла зь сябе чатыры стыхіі - агонь, зямлю, ваду і паветра, зь якіх "вум" старагрэцкай мэтафізікі стварае зьнікомыя рэчы паводле вечных узораў. І адзін чалавечы розум (νόησις) скіраваны туды, да гэтых вечна існых узораў, а другі (δόξα) скіраваны сюды - да іх зьнікомых увасабленьняў. "Рэчы можна бачыць (ὁρᾶσθαί), але не разумець (νοεῖσθαι), а ідэі можна разумець, але ня бачыць" (Панства, 507с)
Але ёсьць нешта сярэдняе, што ўзыходзіць ад меркаваньня і розума, што Плятон называе словам διάνοια, перад расповедам паданьня пра Пячору: "Мысьленьнем ты называеш думкі землямераў і падобных, але гэта ня вум, бо ты лічыш мысьленьне нечым паміж меркаваньнем і вумом" (Панства, 511д). Гэта ўзыход ад ценяў на сьценах да рэчаў, якія іх адкідаюць, асьветленыя сонцам. Крыху далей ён улучае навуку (ἐπιστήμη) і мысьленьне (διάνοια) ў склад разуменьня, а веру (πίστις) і уяўленьне (εἰκασία) ў склад меркаваньня. "Як існае адносіцца да ўзьнікненьня, так разуменьне адносіцца да меркаваньня. Як разуменьне адносіцца да меркаваньня, так навука адносіцца да веры, так мысьленьне да ўяўленьня" (Панства, 534а)
У размове "Сафіст" Плятон вызначае διάνοια як нутраную размову: "Тады мова (λόγος) і развага (διάνοια) - тое самае: толькі размова душы самой з сабой атрымала асаблівую назву развагі" (Сафіст, 263е) Слоўнік Суды дае вызначае слова διάνοια як "Нутраны чын (ἐνέργειά) душы. Бо можна ведаць (ἐπίστασθαι), але нельга мысьліць (διανοεῖσθαι) многа рэчаў адразу. <...> Як нельга сказаць многа слоў адразу, так нельга мысьліць многа рэчаў адразу. Бо думка - гэта від мовы (λόγος)" (Суда, 673).
Слова νοῦς, мяркуюць, мае паходжаньне ад дзеяслова γιγνώσκω ("знаць, узнаваць"). Яго можна перакласьці словам "вум". Калі зьвязаць яго зь дзеясловам "умець", ён таксама азначае пэўнае "знаньне", магчымасьць яго ажыцьцяўленьня. Але яго можна перакласьці і словам "розум", бо для перакладу як νόησις (разуменьня), так і διάνοια (развагі) патрэбны азначэньні чыну, а не чыньніка, якім мы яго ўспрымаем. Захаваць этымалягічную сувязь у гэтым выпадку даволі цяжка, як у выпадку са словамі νόημα ("думка") і νόητον ("думнае, дачын разуменьня"). Слова δόξα утвараецца ад дзеяслова δοκέω ("думаць, мысьліць, меркаваць"), і яго можна было б перакласьці словам "мысел" (пазбавіўшы прыназоўнікаў ужо наяўныя змысел, умысел, намысел, промысел і іншыя вытворныя словы).
Можна сказаць, што наяўны слоўнік больш-менш дазваляе нам пераклад падставовых паняткаў архітэктуры разумнага старагрэцкай мэтафізікі. Але ўлічваючы тое, што ўспрыманьне антычнай спадчыны ў нашай культуры мае вялікую гісторыю, гэты пераклад усё адно застаецца праблемай. Паспрабуем цяпер высьветліць, ці магчыма прымяніць тыя самыя словы для перакладу паняткаў разумнага зусім іншай традыцыі мысьленьня - стараіндыйскай мэтафізікі.
3. Buddhi і manas
Першай школай стараіндыйскай мэтафізікі была санкх'я. Слова sāṃkhya азначае"зьлічэньне" і паходзіць ад слова saṃkhyā ("лік" або "верная назва"). Яе заснавальнікам лічыцца мудрэц Капіла, якому паводле традыцыі прыпісваецца твор Tattva-samāsa ("Збор тоестваў"). Гэта кароткі твор, у якім у стылі сутраў пералічваюцца толькі колькасьці асноўных катэгорыяў - напрыклад: "1. Восем пратвораў. 2. Шаснаццаць вытвораў" і г.д.
Ад санкх'і ўсе іншыя школы індыйскай філасофіі запазычылі сыстэму тойстваў (tattva). Тойствы - гэта галоўныя катэгорыі, да якіх можна зьвесьці ўсё існае і няіснае, зь якіх усё складаецца і ўтвараецца. Адпаведна, знаньне тойстваў і ёсьць знаньне ўсяго. Традыцыйна лічыцца, што тойстваў у санкх'і налічваецца 25. Тойствы пералічваюцца не ў самой Таттва-самасе, а ў яе тлумачэньнях.
Іншай аўтарытэтнай крыніцай тэорыі санкх'і зьяўляецца твор Ішвара-Крышны Sāṃkhya-kārikā ("Вершы Зьлічэньня"). Гэта кароткі пераказ твора Капілы, які сам, нажаль, не захаваўся. Акрамя таго, санкх'я шчыльна зьвязана зь ёгай, іншай школай стараіндыйскай філасофіі: яны па сутнасьці падзяляюць адзін сьветагляд. Слова yoga азначае "сувязь, яднаньне". Яе заснавальнікам лічыцца Патанджалі, а падставовым тэкстам зьяўляецца яго твор Yoga-sūtra ("Сутры яднаньня"). Патанджалі зьяўляецца аўтарытэтам і для пасьлядоўнікаў санкх'і.
У другім разьдзеле Багавітавай Песьня (Bhagavad-gītā) Крышна выкладае гледзішчы філасофіі санкх'і і ёгі, натхняючы Арджуны на справядлівую бітву. І паколькі падрабязных арыгінальных тэкстаў заснавальніка школы санкх'і Капілы не захавалася, Багавітава Песьня зьяўляецца самай старажытнай аўтарытэтнай крыніцай у гэтых тэорыях.
Санкх'я - гэта дуалістычная філасофія (dvaita-vāda), яна прызнае не адзін, а два пачаткі ўсяго. Першы - гэта дух (puruṣa), ён чуйны, сьвядомы, беспачатковы, паўсюдны і заўсёдны, бязкметны, незаплямны, нядзейны, нестваральны, зорца, знаўца і спажывец (Sāṃkhya-pravacana, 35). Другі - гэта першапратвора (mūla-prakṛti), яна нячуйная, несьвядомая, неўспрымальная, непраяўленая, беспачатковая, стваральная, крыніца руху (Sāṃkhya-pravacana, 5). Санкх'я - гэта філасофія праяўленьня (sat-kārya-vāda), паводле ягой вынік (kārya) ужо існуе ў прычыне (hetu). Такім чынам, усё праяўленае ужо існуе ў непраяўленай пратворы і разварочваецца зь яе.
Паводле санкх'і пратвора - адна, а пурушаў - многа. Пуруша ня дзейнічае і не стварае зь сябе нічога, а пратвора дзейнічае і ўтварае ўсе іншыя тойствы. Пуруша бязьякасны (nirguṇa), а ўсё ўтворанае пратворай мае тры якасьці (guṇa): істу (sattva), пал (rajas) і цемру (tamas), якія вызначаюцца як прыемнае (prīti), непрыемнае (aprīti) і стомнае (viṣāda). Пратвора мусіць мець гэтыя тры якасьці таму, што яна прычына ўсіх прычын (amūla-mūlam), а гэтыя якасьці мае яе праяўлены вынік - то бок усе астатнія тойствы - і ён ніякім чынам не ўтвараецца гэтым вынікам.
Першае тойства, якое ўтварае пратвора называецца mahat ("вялікае") або buddhi ("вум ці розум"). Яно вызначаецца як рашэньне, воля, пэўнасьць (adhyavasāya), праўда (dharma), знаньне (jñāna), бязжарсьце (virāga), улада (aiśvarya) (Sāṃkhya-kārikā, 23). Тут можна ўзгадаць "самаўласьць духоўную" з Тайны тайных. Вум спараджае наступнае тойства - асобу ці суб'ектыўнасьць (ahaṃ-kāra). Асоба вызначаецца як abhimāna (гонар, ідэнтычнасьць, атаесамленьне сябе).
І ўжо асоба ўтварае ўсе засталыя тойствы: гэта 11 здоляў (indriya): 5 здоляў знаньня (слых, зрок, скура, язык, нос), 5 здоляў чыну (язык, рукі, ногі, здоль асалоды і здоль спаражненьня), і адзін manas (мысел ці розум). А таксама 5 мераў (гук, выява, дотык, смак, пах) і 5 вялікіх бытаў (прастора, вецер, агонь, вада, зямля).
Такім чынам паводле санкх'і - усё праяўленьне ўтвараецца і складаецца з асобы, а паколькі яна ўтвараецца і складаецца з розуму - усё праяўленае таксама складаецца з розуму і існуе ў розуме. Усё, што ўспрымае дух - гэта розум. Але ўнутры гэтай праявы ўтвараецца яшчэ адзін "розум" - мысел (manas). Аднак, мысел - гэта здоль (indriya), і ён дваякі: гэта адначасова здоль успрыманьня, і здоль чыну. Як зрок і слых ён успрымае тое, што яму паказваюць іншыя здолі ўспрыманьня, і наадварот, перадае выказваньні іншым здолям чыну. Мысел вызначаецца як тое, што ўтварае вобразы (saṃkalpa) і уяўленьні (vikalpa). Зь іншага боку, слова saṃkalpa азначае яшчэ і "жаданьне", а vikalpa - "адмену, варыянт, сумнеў". У такім разе мысел паўстае як чыньнік жаданьняў і сумневаў, а розум - пэўнасьці і праўды.
Розьніцу паміж buddhi і manas тлумачальнікі паясняюць на такім прыкладзе: ноччу пры зьзяньні маланкі чалавек бачыць тыгра і вырашае ўцякаць. manas распазнае ноч, маланку і тыгра, асоба супастаўляе гэта з уласнай бясьпекай, а buddhi вырашае бегчы прэч. Buddhi, заняты сэнсамі і думкай, а manas, заняты ўспрыманьнем і выражэньнем. Manas і buddhi можна параўнаць з узроўнямі мовы. Manas чытае ўспрыманьні і перакладае іх у сэнсы. buddhi на аснове знаньня і асобы ўтварае думку. А manas выказвае гэтую думку здолямі чыну.
Слова buddhi ўтвараецца ад кораня budh ("чуваць, прачынацца, разумець, думаць"). Настаўнік Віджняна-бгікшу тлумачыць buddhi ня проста як рашэньне (adhyavasāya), а як рашэньне дзейнічаць (kṛtya-adhyavasāya). Сапраўды, ёсьць думка, якая ператвараецца ў чын і сама зьяўляецца намерам і воляй, а ёсьць думка, якая зьяўляецца нутраной размовай і не вядзе да іншага чыну, акрамя свайго прамаўленьня. Утворанае ад таго самага кораня слова buddha значыць "абуджаны, мудры, прасьветлены". Пад гэтым імем усім вядомы заснавальнік будызму Ґаўтама Буддга.
Верагодна, у беларускай мове гэтаму кораню роднасныя ня толькі слова "будзіць" і "бодры", але і слова "буду" - гэты дзеяслоў мае самастойнае спражэньне ў парадыгме цяперашняга часу (буду - іду, будзеш - ідзеш) і насамрэч мае іншую аснову ад "быць, бываць", зь якім мы яго звычайна зьвязваем. Калі ж зьвязаць "буд" з коранем budh, слова "буду рабіць" уяўляе сабой тое самае, што ангельскае I will do ("я хачу рабіць"). Датагож, пераклад слова buddhi як волі (will) ці намеру (intention) адносна тэкстаў санкх'і мае працяглую традыцыю.
З аднаго боку, buddhi мог бы быць перакладзены як "вум" (чыньнік знаньня, самаўладнасьць духовая), a manas - як "розум" (inter-lectus, рас-чытальнік і выразьнік сэнсаў). Аднак, асноўная праблема такога перакладу - у выражэньні сувязі чыньнікаў і чынаў. "Вум" ня мае свайго дзеяслову, і ў выніку да яго дзеяньнем усё адно будзе "разумець". А manas, перакладзены як "розум" атрымае сваім дзеясловам зусім не "разумець", а "уяўляць" ці "выяўляць", лічыць" і "меркаваць".
Этымалягічна, слова manas утвараецца ад кораня man ("думаць, лічыць, меркаваць"). Яно роднаснае лацінскаму слову mens, ад якога паходзіць прыкладам слова "мэнтальны". Лічыцца, што беларускі дзеяслоў "мысьліць" паходзіць ад таго самага кораня. Buddhi мог бы застацца і вумом, і розумам, а manas этымалягічна мог бы быць перакладзены як "мысел". Прыгэтым, аднак, ён выявіцца чыньнікам"мысьленьня", а гэтаму слову мы відавочна ўжо прыпісваем узвышаныя сэнсы старагрэцкай διάνοια. Хаця ў стараіндыйскім сэнсе думку, рашэньне робіць усё ж buddhi, выяўляе яе ўсё ж manas, і таму такі пераклад мог бы быць меншым злом.
На практыцы, аднак пераклад buddhi як "розум" выяўляецца не такім ужо адназначна ўдалым, калі ўлічыць кантэксты ўжываньня словаў у рэальных тэкстах. Так, напрыклад, наступны верш Багавітавай Песьні - eṣā te'bhihitā sāṅkhye buddhir yoge tv imāṃ śṛṇu, buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṃ prahāsyasi (2.39) - літаральна значыць: "Табе была паведамлена гэтая буддгі ў санкх'і, але паслухай тую (буддгі) ў ёзе, якою (буддгі) зьяднаны ты пакінеш вязьму чыну". Перакладнікі ў бальшыні ўжываюць словы "разуменьне", "мудрасьць", "думка" ў гэтым кантэксьце, але ня "розум", бо ён пазбаўлены сэнсаў актнасьці і працэсуальнасьці. Buddhi азначае як чыньнік, тойства, так і яго праяўленьне, чын, і гэта ня проста "разуменьне", але kṛtya-adhyavasāya - рашэньне. Пераклад жа рознымі словамі ў розных кантэкстах выдаляе важную сэнсавую сувязь, што прысутнічае ў арыгінале. Таму, магчыма, больш удалым быў бы пераклад buddhi словам як "думка" - "Ты выслухаў думку Зьлічэньня, паслухай жа думку Яднаньня, зьяднаны якою, сын Прытхі, ты вязьму чыну пакінеш".
4. Чый розум?
Відавочна, у архітэктуры разумнага старагрэцкай і стараіндыйскай мэтафізікаў ёсьць агульнае: гэта разрозьненьне розуму і мыслу. І δόξα, і manas скіраваныя на ўспрымальнае, а νοῦς і buddhi займаюцца ідэямі і сэнсамі. І ў старагрэцкай, і ў стараіндыйскай архітэктуры сынонімам розуму выступае знаньне, а мыслу - меркаваньне. У абедзьвюх сыстэмах усё існае па сутнасьці існуе ў "розуме": νοῦς утварае з матэрыі формы, а buddhi ўтварае ўсе засталыя тойствы.
Старагрэцкая διάνοια перакладаецца як "развага, розум, мысьленьне". διάνοια ўзыходзіць ад мыслу да розуму, спасьціжэньня праўдзівай ідэі рэчы. На санскрыт жа "развага" перакладаецца як dhyāna. Гэта важны панятак філасофіі ёгі Патанджалі, гэта ступень засяроджаньня, якая наступнічае dharaṇa (утрыманьню ўвагі) і папярэднічае samādhi - супадзеньню думкі і яе дачыну. Слова dhī, аднакарэннае dhyāna, у санскрыце зьяўляецца сынонімам buddhi. Па-лацінску, як вядома, слова "развага" перакладаецца як meditatio, і менавіта так перакладаецца звычайна dhyāna.
Але ёсьць і важнае адрозьненьне. І ў старагрэцкай, і ў стараіндыйскай мэтафізыцы ёсьць супрацьстаўленьне сьвядомага і несьвядомага пачаткаў. Прыгэтым яны супрацьлегла адказваюць на пытаньне: чый розум? Стагрэцкі розум належыць сьвядомасьці, ён утварае формы з матэрыі. А стараіндыйскі розум належыць якраз матэрыі, гэта яна актыўная і творчая, а сьвядомасьць, пуруша толькі сузірае яе дзейнасьць. Сам па сабе стараіндыйскі розум неразумны (aviveki), несьвядомы і ня можа нічога знаць, бо ўтвараецца нячуйным пачаткам. Знаць і разумець можа толькі сам пуруша. Знаньне і разуменьне аказваюцца тут з аднаго боку, а розум - з другога боку.
У супрацьстаўленьне розуму і мыслу бачыцца падабенства зь першасным моўным дуалізмам - супрацьстаўленьнем сэнсу і формы, імені і выявы. Аднак у дзьвюх вялікіх традыцыях супрацьлеглым выяўляецца, здаецца, і адказ на пытаньне пытаньне: чый сэнс? Старагрэцкі розум складаецца з ідэяў - тут сэнсы належаць розуму. Але паколькі стараіндыйскі розум сам неразумны, сэнсы павінны належаць пурушы, які вызначаецца як чуйнасьць (cetana). Розум толькі складае зь іх думкі.
Старагрэцкі плятанічны розум падставова добры. У яго аснове знаходзіцца ідэя дабра, зь якой паходзяць усе іншыя ідэі. Ён сам - па-сутнасьці, дабро. А зло - гэта яго скажэньне матэрыяй, недасканалае ўвасабленьне. Хаця стараіндыйскі розум таксама вызначаецца як справядлівасьць (dharma), ён знаходзіцца пад уладаю трох кметаў пратворы, якія, як вядома, вызначаюцца праз супрацьстаўленьне "прыемнае" - "непрыемнае". Дабро і зло тут месьцяцца па-за розумам і належаць не сьвядомасьці, а нейкім чынам ужо загадзя існуюць у самой матэрыі. Спазнаць гуны розум ня можа.
У такім разе старагрэцкі і стараіндыйскі розум выяўляцца ледзь не супрацьлеглымі, як супрацьлеглым зьяўляецца і іх супрацьстаўленьне сьвядомага і несьвядомага. Калі ў гэтым кантэксьце зьвярнуцца да праблемы перакладу, то хаця наяўны слоўнік і дазваляе нам больш-менш абгрунтавана справіцца зь перакладам мэтафізычных тэрмінаў стараіндыйскай традыцыі, гэта насамрэч не здымае пытаньня, ці можна называць аднымі і тымі самымі словамі гэтыя ў многім супрацьлеглыя паняткі?
5. Штучны розум
Праблема, аднак, ня толькі ў тым, што розныя мэтафізычныя традыцыі маюць розныя ўяўленьнені пра архітэктуру разумнага. Акрамя гэтага, тое, што называюць розумам традыцыйныя мэтафізікі, вельмі істотна адрозьніваецца ад таго, што пад гэтым словам разумее сучасны чалавек. Традыцыйны розум толькі ўзгадвае знаньне, якое ўжо ёсьць загадзя ўва ўсёй сваёй паўнаце. Знаньне ня можа стаць большым ці іншым, яно можа быць чыстым ці брудным, а мысел, успрымальны розум, можа толькі яго скажаць. Развага, διάνοια і dhyāna, вядуць ад бруднага да чыстага, ад успрыманьня да знаньня.
Эмпірычная рэвалюцыя ў мадэрным заходнім мысьленьні, зробленая "Новым органонам" Фрэнсіса Бэкана перанесла крыніцу спазнаньня з розуму ў пратвору, прыроду. "...we, as it were, restore the senses to their former rank, but generally reject that operation of the mind which follows close upon the senses..." - "мы вяртаем успрыманьням іх былую годнасьць, але ўвогуле адмаўляем тую працу розуму, што якая сьледуе адразу за ўспрыманьнямі" (Novum Organum).
Розум стаў здольным ствараць новае, здабываць новае заньне і сілу з досьведу. Па сутнасьці новы эўрапейскі розум - гэта ўвогуле ня розум традыцыйнай мэтафізікі, гэта δόξα, manas, мысел - розум, скіраваны на ўспрыманьне. Цяпер развага належыць мыслу, а ня розуму, яна не ўзыходзіць ад вечанай ісьціны, а здабывае ісьціны часовыя, новыя тэхналогіі. Знаньне можа ўвесь час абнаўляцца і ня можа ніколі быць поўным. Таму развага, мысьленьне, адгэтуаль належыць менавіта мыслу, а ня розуму.
Магчыма, ад Бэкана варта адлічваць і ідэю штучнага ці мэханічнага розуму: "Our only remaining hope and salvation is to begin the whole labor of the mind again; not leaving it to itself, but directing it perpetually from the very first, and attaining our end as it were by mechanical aid." - Наша адзіная надзея і збаўленьне - пачаць усю працу розума наноў, не пакідаючы яго сам насам, але пастаянна накіроўваючы яго ад самага пачатку, дасягаючы нашай мэты нібы з дапамогай мэханічнай прылады" (Novum Organum).
У вызкім сэнсе такі праект такога штучнага розуму, стварэньня δόξα, асобнай ад νοῦς, ці manas, асобнага ад buddhi, ўжо рэалізаваны ў выглядзе праграмаў машыннага навучаньня, што пасьпяхова спраўляюцца з задачамі класіфікацыі выяваў па катэрыях, распазнаваньня твараў, перакладу і перафразу тэкстаў і г.д. Праекты пабудовы прыладаў штучнага разуменьня, такія як knowledge graphs (графы ведаў), semantic networks (сэнсавыя сеткі), semantic search (сэмантычны пошук) таксама маюць пэўны посьпех. Але гэты падыход ў сваёй аснове азначае, што aдказ на абодва пытаньні: "чый розум?" і "чый сэнс?" - цалкам апынаецца на баку матэрыі. Калі сэнс можна зьвесьці да табліцы сэмантычных прымітваў, імя і форма аказваюцца на адной роўніцы, і па сутнасьці перастаюць адрозьнівацца.
І тым ня менш, такі пераварот спазнаньня ніколі ня быў бы магчымы без самой наяўнасьці архітэктурнага фрэймворка, пабудаванага для яго традыцыйнай мэтафізікай. Больш за тое, гэты фрэймворк нікуды не зьнікае пасьля "перавароту", але працягвае служыць яго апорай. І калі перенесьці ў яго гледзішча на праект штучнага інтэлекту, можна ўбачыць, што як слабы, так і моцны AI, аднолькава абмежаваныя Бэканаўскай парадыгмай, і зьяўляюцца спробай стварыць толькі штучны мысел, δόξα ці manas, а ня штучны вум, νοῦς ці buddhi. І задачы, і напрамак, і аб'ём гэтых канструктывісціх працаў вызначаюцца тым жа падставовым архітэктурным фрэймворкам, што быў створаны старажытнымі мэтафізікамі.
